Ο Μάρτης μπήκε.
Θα είναι πολύ άγριος και πολεμικός ο φετινός; Θα είναι ο Μάρτης μ’ αγέρηδες, βροχές, χιόνια και κρύα επιβεβαιώνοντας για μια ακόμα φορά τα όσα δίκαια του καταμαρτυρούν, πως είναι δηλαδή « Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκχοκάφτης» , γι αυτό «το Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψεις τα παλούκια!»; Θα τό δούμε.
Πήρε τ’ όνομα του Άρη του θεού του πολέμου, που στη Λατινική γλώσσα λέγεται (Μαρτς). Πρώτος μήνας της άνοιξης «Ανοιξιάτης» υπόσχεται το ξάνοιγμα της φύσης με καιρούς γλυκόπνοους, βλάστηση κι ανθοφορία και με ζέστες που σε ξαφνιάζουν λες και είναι καλοκαίρι. « Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και « Απ’ το Μάρτη πουκάμισο και απ’ τον Αύγουστο σεγκούνι» . (χοντρό μάλλινο πανωφόρι)
Οι λιακάδες του όμως είναι καψερές, «Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπά κέρατο βοδιού», λες και βρέχει κάρβουνα ο ουρανός, που κάνει μικρούς και μεγάλους ιδιαίτερα τις κοπελιές, απ’ την πρώτη κιόλας μέρα του, να φορέσουν προληπτικά τον «μάρτη» (στριφτό νηματένιο βραχιολάκι) στον καρπό του χεριού τους, για να μην τις μαυρίσει ο καψερός ήλιος του Μάρτη και χάσουν το κρινόλευκο χρώμα της επιδερμίδας τους.
Έτσι ήθελαν τις κόρες παλιά, « αφράτες… και γαλακτερές – ασπρούλες» και όχι πετσοκολιασμένες (πετσί και κόκχαλο) και μαυροτσούκχαλα! « Όπου έχει κόρην ακριβή του Μάρτη ήλιος μην την δει». Εκτός από το βραχιολάκι του μάρτη, «ητουφλώνουντο κιόλας με το φουτά», δηλ. κάλυπταν κεφαλή και πρόσωπο με άσπρο δροσερό μαντήλι, για να προστατευτούν απ’ την κάψα του Μάρτη.
Κάποιες έβαζαν και κρέμα δέρματος, το πασίγνωστο «μαρμαράκι» Το «μάρτη» που γίνεται με στριφτά δάματα ( πολύχρωμα βαμμένα μάλλινα νήματα), συνήθως από άσπρο και κόκκινο χρώμα θα τον φορούσαν όλη τη Σαρακοστή μέχρι το Μ. Σάββατο, όπου τον έβγαζαν και τον έδεναν στ’ αυτιά του πήλινου μουουριού, που μέσα θα έψηναν στο φούρνο το πασχαλινό αρνί. Με τα μαρτιάτικα δάματα θα έφτιαχναν επίσης και το φουντί με το κορδόνι του, πλεγμένο σε καρούλι κλωστής, για να το φορέσουν στο λαιμό ή στα κέρατα του μαυρομάτικου και πλατονώρικου αρνιού της Λαμπράς.
«Κλαψιάρης» ο Μάρτης με πλήθος από βροχές και νερά που όμως είναι πολύ ωφέλιμα στη γεωργία. « Μάρτης βρέχει, ποτές μην πάψει»!», « Αν κάμει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα, χαράς σε κείνον το ζευγά πού ’χει πολλά σπαρμένα», « Μάρτης άβρεχτος, μούστος άγευστος»
Εκείνο όμως που τον χαρακτηρίζει είναι το ευμετάβλητο των καιρικών συνθηκών του. Τη μια βροχή κατακλυσμός, σε λίγο έχουμε λιακάδα, μια κάνει κρύο του ψόφου, μια ζέστη μες στην ίδια μέρα και σε λίγες στιγμές γι αυτό και λέγεται « πεντάγνωμος». « Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, που έχει πέντε γνώμες, μια την βρέχει, μια τη λιάζει, μια την καλοκαιριάζει και το ρίφι κερατιάζει και τ’ αρνί σγουρομαλλιάζει» και «Μπρος πηλά (λάσπες) και πίσω χώματα(ξερά)», « Το Μάρτη το πρωί ηψόφησε ο γάδαρος ’που το κρύο, το μεσημέρι ηβρώμεσε που την κάψα, το βράδυ τον πήρε η νεροποντή»
Πολλές οι παραδόσεις που θέλουν να δικαιολογήσουν αυτή του τη ακαταστασία. Οι περισσότερες τον θέλουν να έχει δυο γυναίκες. Τη μια έμορφη, την άλλη άσχημη και κουτσή. Όποτες γυρίζει και βλέπει την έμορφη είναι στις καλές του κι η «φύση βρίσκει τη καλή και τη γλυκιά της ώρα». Όποτε πάλι γυρίζει και βλέπει την άσχημη, μπουρουνιάζει, βρέχει, χιονίζει και δείχνει τ’ άσχημά του μούτρα.
Ο Μάρτης ήταν πού ’βαλε τη γριά βόσκισα κάτω απ’ το καζάνι που τυροκομούσε για να ζεσταθεί, επειδή του περηφανεύτηκε πως «δεν σε φοβάμαι Μάρτη μου φυσήξεις δε φυσήξεις, τα ρίφσα μου κεράτσωσα, τ’ αρνιά μου ξεπαλάησα.»
Μια άλλη παράδοση λέει πως όλοι οι μήνες είχαν μαζί ένα βαρέλι με κρασί. Το βαρέλι είχε δώδεκα τρύπες, την μια κάτω απ’ την άλλη και μια για τον καθένα. Ο Μάρτης κατάφερε να πάρει την κάτω τρύπα και… μέχρι να τον πάρουν χαμπάρι οι άλλοι ήπιε όλο το κρασί. Σαν πήγαιναν να τον δικάσουν του έλεγαν πως θα τον διώξουν απ’ την παρέα τους κι αυτός στεναχωριόταν και κακοκαίριαζε. Δεν έλεγε να κάμει μια καλοσύνη και.. κόντευε να τελέψει κι η Σαρακοστή κι η άνοιξη δεν έβγαζε ούτε λουλούδι! Τελικά οι μήνες το καλοσκέφτηκαν, πως δεν μπορούσε «να «λείψει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;» και τον συγχώρησαν. Ας τον χαρούμε για τις ιδιοτροπίες του, αφού γνωρίζουμε καλά πως: « Μάρτης είναι… αρχή του Καλοκαιριού»
Αυτά τα παραπάνω, στοχασμοί και σοφές διαπιστώσεις για τους μήνες, για τις εποχές και τους καιρούς, από παλιούς ξωμάχους του νησιού μας, ρεσπέρηδες (γεωργούς), βουκόλους (βοσκούς) του βουνού και θαλασσινούς, ναυτιλλόμενους και ψαράδες, με έκαναν να ρωτήσω αρκετούς απ’ αυτούς, που δεν κάνουν καθόλου χρήση της σύγχρονης μετεωρολογικής τεχνολογίας, η οποία προβλέπει με ακρίβεια τα καιρικά φαινόμενα, αν σήμερα μπορούν να διαγνώσουν τους καιρούς, τις εποχές, να καταλάβουν τη Φύση γενικά, όπως έμαθαν απ’ τους παππούδες τους, αλλά και οι ίδιοι από τις παρατηρήσεις που κάνουν. Μου απάντησαν με το δικό τους τρόπο, έτσι απλά και στοχασμένα. «
Άλλαξαν πρώτα απ’ όλα οι άνθρωποι, άλλαξαν μαζί με τα πρακτέα τους οι καιροί κι οι εποχές. Οι καιροί δεν έχουν πια στάση πάνω τους. Δεν μπορείς να τους εμπιστευτείς! Τι να σου κάμει η Μάνα Φύση αφού την έκαμαν σουρωτήρι με τους πυραύλους τους, με τα πυρηνικά με τα δηλητήριά τους, όπως έκαναν τ’ άμυαλα συντρόφια του Οδυσσέα, όταν άνοιξαν το αεροτουλούμι των ανέμων του Αιόλου και ξαμολήθηκαν αδέσποτα αερικά και δαιμονικά; Έτσι τους πήραν και τους σήκωσαν στους πέντε ανέμους και έχασαν τον μπούσουλά τους. Πώς, έτσι που την καταντήσαμε θα κοντρολάρει το φύσημα των αγέρηδων και θα βάλει τους καιρούς σε τάξη για νά ‘χουμε ισορροπία στις εποχές και όλα να λειτουργούν όπως φτιάχτηκαν; Εμ, γι αυτό μας εκδικείται!»
Κάλυμνος, Μάρτης του 2018
Γιάννης Αντ. Χειλάς
Υπεύθυνος Ναυτικού Μουσείου Καλύμνου