Σε παλαιότερες εποχές η εκπαίδευση δεν ήταν υποχρεωτική και πολλοί γονείς δεν έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο, ή διέκοπταν τη φοίτηση τους στις δύο-τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου. Αρκετοί μητροπολίτες, οι οποίοι δεν έβρισκαν μορφωμένους νέους για να στελεχώσουν τους ναούς, υποχρεώνονταν να παραβλέπουν και να χειροτονούν ιερείς ακόμη και αναλφάβητους! Και στο νησί μας είχαμε στο πρόσφατο παρελθόν τέτοια παραδείγματα. Συχνά η αγραμματοσύνη πήγαινε χερι -χέρι και με πολύ χαμηλό δείκτη νοημοσύνης.
Κληρικοί που συνδύαζαν και τα δύο “προσόντα”, του αναλφαβητισμού και του φτωχού πνεύματος, δεν ανήκουν στην κατηγορία των ανέκδοτων που δημιουργούνται για να μας ψυχαγωγούν, και τα οποία μπορεί να αντλήσει κανείς πολλά από το διαδίκτυο ή από έντυπα, προκειμένου να διασκεδάσει το ακροατήριό του. Αποτελούν επώνυμους πρωταγωνιστές σε περιοχές, κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας, η οποία έχει να παρουσιάσει άφθονα παραδείγματα.
Η επιλογή ακραίων περιπτώσεων και η παρουσίασή τους δεν έχει στόχο να θίξει τον θεσμό της Εκκλησίας, της οποίας ο ρόλος, παρά τα λάθη και τις αδυναμίες πολλών εκπροσώπων της, κρίνεται διαχρονικά, σημαντικός στην ενίσχυση της εθνικής συνοχής, ταυτότητας και συνείδησης. Ούτε αποσκοπεί στην απαξίωση κληρικών χαμηλού πνευματικού και μορφωτικού επιπέδου, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν φωτισμένες, ενάρετες και ασκητικές μορφές, με λειτουργικό ήθος, ταπείνωση και απλότητα, οι οποίοι ακτινοβολούν, χαρά κι ελπίδα σε πληγωμένους ανθρώπους από τα βάσανα της ζωής. Σε άτομα που δεν μπορούν να βρουν ψυχική θεραπεία, στήριγμα και παρηγοριά πουθενά γύρω τους. Και το πετυχαίνουν, οι σεμνοί και λαϊκοί αυτοί λειτουργοί, καλύτερα από πολλούς άλλους κληρικούς και θεολόγους, πολύ μορφωμένους, τους οποίους δεν έχουν οι πιστοί την άνεση ή το θάρρος να τους πλησιάσουν, ούτε την ικανότητα της άμεσης και ουσιαστικής επικοινωνίας μαζί τους.
Η παρουσίαση τέτοιων αγαθών και αγράμματων ιερέων αποβλέπει στην ανάγκη να τεθούν σήμερα αυστηρότερα κριτήρια στην επιλογή κληρικών, ώστε να μπορούν να εκτελούν με επάρκεια και σοβαρότητα τα καθήκοντα που επωμίζονται:
Ιδού, λοιπόν, μερικά συμπαθητικά κι αληθινά περιστατικά που συνηγορούν στη θέση αυτή:
-Ένας παπάς, Θεσσαλός, είχε μάθει να λέει σε κάθε λειτουργία που έκανε πάντα το ίδιο Ευαγγέλιο: “Άνθρωπός τις κατέβαινεν από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ και λησταίς περιέπεσεν…”* Καταγγέλθηκε στη Μητρόπολη από το ευλαβές εκκλησίασμα ότι κουράστηκε να ακούει την ίδια περικοπή κάθε Κυριακή και Σχόλη. Ο δεσπότης, γνωρίζοντας την πλήρη αγραμματοσύνη του ιερέα του, τον κάλεσε και του είπε το παράπονο των πιστών. Ο παπάς απολογήθηκε ότι ένα έμαθε απέξω με πολύ κόπο, και άλλο δεν ξέρει να λέει!* Ο μητροπολίτης τότε τον συμβούλεψε: “Πες και συ, ευλογημένε, την άλλη φορά ότι ο άνθρωπος κατέβαινε στην Καπερναούμ; …” Έφυγε, τρίβοντας τα χέρια του από χαρά! Όταν ήρθε η ώρα του Ευαγγελίου την επόμενη Κυριακή, στάθηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη με την ικανοποίηση ζωγραφισμένη στο πρόσωπό του ότι θα έλεγε, τούτη τη φορά, ένα… διαφορετικό Ευαγγέλιο! Το εκκλησίασμα που είχε μάθει κι εκείνο απ’ έξω τη συγκεκριμένη περικοπή τόσες φορές που την είχε ακούσει, μόλις ο παπάς τους στάθηκε μπροστά στην ωραία πύλη και ξεκίνησε, λέγοντας: “εκ του κατά Λουκάν αγίου ευαγγελίου το ανάγνωσμα, σοφία πρόσχωμεν”, ο κόσμος από κάτω άρχισε εν χορώ να λέει: “Ανθρωπός τις κατέβαινεν από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ” … Τότε ο παπάς, διακόπτοντας, μειδιώντας και κάνοντας την γνωστή σε αυτές τις περιπτώσεις κίνηση, με ακουμπισμένη τη γροθιά στο στήθος και τον αγκώνα του να στοχεύει το εκκλησίασμα, τους είπε: “Πριτς, την πάθατε! Τούτη τη φορά ο άνθρωπος κατέβαινε για την Καπερναούμ” . Και το πλήθος περίεργο και απορημένο περίμενε να μάθει τι θα του συνέβαινε εκεί!…
-Ιερέας πήγε με την κόρη και το γαϊδούρι του να λειτουργήσει σε εκκλησάκι που είχε κήπο φυτεμένο με διάφορα λαχανικά. Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης του ιερού Ευαγγελίου βλέπει το “ζωντανό” να απολαμβάνει ένα εξαιρετικό πρόγευμα. Διακόπτει την ανάγνωση του ευαγγελίου και λέει στην κόρη του: “Ευτέρπη, βγάλε το γομάρι από το χωράφι* , γιατί τρώει τις φασουλιές”!..
-Αλλος αναλφάβητος και πολύ αγαθός, επίσης, ιερέας παραπονέθηκε στον δεσπότη ότι το βιβλίο των ευαγγελικών περικοπών, από τις πολλές αναγνώσεις με τη βοήθεια αναμμένου κεριού, είχε σε πολλά σημεία “νησίδες” από κολλημένα κεριά και δεν μπορούσε να διαβάζει όλες τις λέξεις. “Τι θα κάνου;” ρώτησε τον μητροπολίτη του. Και εκείνος τον συμβούλεψε: “Να πηδάς στο σημείο εκείνο!” Όταν λοιπόν έφθανε σε κέρινη κηλίδα, έκανε κι ένα … πήδημα προς το εκκλησίασμα! Έως ότου τελειώσει η περικοπή, βρισκόταν στον πρόναο, κοντά στη θύρα εξόδου!… Ίσως κάποιες φορές να έκανε και μεταβολή, προκειμένου να βρεθεί εκεί, απ’ όπου ξεκίνησε διαβάζοντας το ευαγγέλιο! Και ο κόσμος, φυσικά, ανησυχούσε, μήπως και ο παπάς τους δεν είχε εντελώς σώας τας φρένας του!!!…
– Καινούργιος κληρικός, εύσωμος και παχουλός, μπαινόβγαινε μετά δυσκολίας από την Ωραία Πύλη του ναού, όπου λειτουργούσε σε κάποιο χωριό. Τη βραδιά που θα έκανε για πρώτη φορά Ανάσταση, όταν έφθασε στο: “δεύτε λάβετε φώς εκ του ανεσπέρου φωτός”, προσπάθησε να βγει από το Ιερό χωρίς επιτυχία. Το εκκλησίασμα τον καλούσε να μεταβεί στην αυλή της εκκλησιάς για να τους κάνει Ανάσταση έξω, όπως γίνεται σε όλη τη Χώρα. Κι εκείνος τους απάντησε: “Δεν βλέπετε ότι δε χουράω να βγω από την πόρτα;”….Και είχε δίκιο! Είχε εφαρμόσει πιστά το ενδυματολογικό τυπικό, σύμφωνα με το οποίο: “ο ιερεύς ενδύεται άπασαν την ιερατικήν στολήν κατά την λειτουργίαν της Αναστάσεως”. Φόρεσε, λοιπόν, και τις τρεις που είχε, και καθώς ήταν και πολύ ευτραφής, δεν τον χωρούσε η Ωραία Πύλη να βγει! Έτσι έκανε Ανάσταση μέσα από το Ιερό Βήμα!…
– Πρωτάρης διάκος, μεγάλος σε ηλικία, διάβασε στο λειτουργικό βιβλίο, μεταξύ των άλλων, και τις ευχές που θα πρεπε να πει στα “Ειρηνικά”: Υπέρ της άνωθεν ειρήνης κλπ. Υπέρ πλεόντων, οδοιπορούντων κλπ. Το βιβλίο της θείας λειτουργίας παρέλειπε τη συνέχεια για λόγους οικονομίας χώρου, αλλά και γιατί ο κάθε κληρικός όφειλε να τη γνωρίζει. Γι αυτό και σημείωνε μετά την αρχή τους το “κλπ”. Οι πλήρεις δεήσεις είναι: “Υπέρ της άνωθεν ειρήνης και της σωτηρίας των ψυχών ημών του Κυρίου δεηθώμεν”.”Υπέρ πλεόντων, οδοιπορούντων, νοσούντων, καμνόντων, αιχμαλώτων και της σωτηρίας αυτών, του Κυρίου δεηθώμεν”…. Όταν, λοιπόν, έπρεπε να τις εκφωνήσει, έλεγε δυνατά και μελωδικά: “Υπέρ της άνωθεν ειρήνης, κλουπ”…”Υπέρ πλεόντων, οδοιπορούντων, κλουπ”. Το εκκλησίασμα διαμαρτυρήθηκε έντονα, μετά τα εννέα “κλουπ”, όσα και οι Δεήσεις, και του ζήτησε να ολοκληρώνει την κάθε παράκληση με το υπόλοιπο μέρος της ευχής και όχι να καταλήγει με το “κλουπ”, που το συναντούσε στο τέλος και το ψελνε κοφτά και δυνατά. Και ο παπάς τούς απάντησε, θυμωμένα: “Ελάτε να δείτε: το βιβλίο μου, ΚΛΟΥΠ (κλπ) γράφει!…Δεν θα μου μάθετε εσείς τη δουλειά μου”!…
-Κάποιος παπάς πήγαινε για πρώτη φορά να λειτουργήσει σε χωριό που βρισκόταν κάπου δύο ώρες μακριά από το δικό του, για να μεταλάβει και τους κατοίκους του. Ανέβηκε σε γαϊδούρι και με λίγους συγχωριανούς που ήθελαν να τον ακολουθήσουν ξεκίνησε, αρχίζοντας ταυτόχρονα και τη λειτουργία … πάνω από το γαϊδούρι! Όταν η “λειτουργία” έφτασε στο “Σε υμνούμεν” και η πορεία συνεχιζόταν με τον ιερέα “επι πώλου όνου” και το κουρασμένο “εκκλησίασμα” να τον ακολουθεί, διακόπτει τη “λειτουργία” και λέει στο ποίμνιό του: “Σκύψτε, σκύψτε! Στα Άγια βρισκόμαστε”!!!…
… Δεν γνωρίζω ακριβώς το περιεχόμενο του πρώτου από τους 8 μακαρισμούς του Ιησού στην επί του Όρους Ομιλία: “Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι ότι αυτών εστίν η βασιλεία των ουρανών”. Η ευχή επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Η κρατούσα εκκλησιαστική άποψη υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να παραμένει ταπεινός και να νιώθει το πνεύμα του μηδαμινό και “φτωχό” μπροστά στο μεγαλείο και τη σοφία του Δημιουργού του. Σε καμιά περίπτωση όμως, υποθέτω, δεν εννοούσε και δεν ήθελε ο Δημιουργός τούς εκπροσώπους του στη γη αγράμματους και κουζουλούς. Και μπορεί οι “παπαδιαμάντιοι” ολιγογράμματοι παπάδες να μας είναι ιδιαίτερα αγαπητοί και συμπαθείς για τη βαθιά και ανυπόκριτη πίστη τους, την άμισθη άσκηση του λειτουργήματός τους, την ενάρετη ζωή και την αγαθή, ταπεινή και πατρική παρουσία τους ανάμεσα στο ποίμνιο τους, όμως αυτοί που διαμόρφωσαν, καθιέρωσαν και διέδωσαν το περιεχόμενο της λατρείας αλλά, κυρίως, πρόβαλαν, φώτισαν και σφράγισαν με τη διδασκαλία και το παράδειγμά τους τις κορυφαίες αρετές της αδελφοσύνης, της αγάπης, της δικαιοσύνης και της ανεκτικότητας της χριστιανικής θρησκείας, υπήρξαν εκείνοι που ευτύχησαν νωρίτερα να γευτούν τους καρπούς της Γνώσης και της Παιδείας. (Απόστολος Παύλος, Πατέρες της Εκκλησίας κ. ά.).
…Τα χρόνια κύλησαν. Παρόμοιες εικόνες χάθηκαν ή σπανίζουν πια στη Χώρα μας. Σε κάθε περίπτωση οι κληρικοί, με ή χωρίς το πτωχό πνεύμα, εντός ή εκτός της βασιλείας των ουρανών, οφείλουν να διαθέτουν ένα μορφωτικό επίπεδο, το οποίο θα καθιστά τον ρόλο και το έργο τους σεβαστό και σοβαρό. Και πάντοτε, βέβαια, να περιορίζονται στο καθαρά θρησκευτικό τους έργο. Να μην λαμβάνουν ανάρμοστες και απερίσκεπτες αποφάσεις και να μην υποστηρίζουν προσωπικές τους απόψεις σε θέματα έξω από το ιερατικό τους καθήκον. Να μην ταυτίζουν τη δική τους θέση με το… θέλημα του Θεού, όπως έκαναν και εξακολουθούν να κάνουν δυστυχώς πολλοί σήμερα, οδηγώντας ακόμη και στον θάνατο αρκετούς πιστούς που τους εμπιστεύονται περισσότερο και από τους γιατρούς! Να αφήσουν τα αντικείμενα αυτά στην επιστήμη και σ’ αυτούς, προς τους οποίους θα τρέξουν και οι ίδιοι να ζητήσουν βοήθεια και θεραπεία, μόλις κτυπήσει και της δικής τους υγείας η καμπάνα …
Σημ: Στη φωτογραφία εικονίζεται ο παπα-Νικόλας Πλανάς, ένας ταπεινός, σχεδόν αυτοδίδακτος εφημέριος, κατανυκτικός, φιλάνθρωπος και ασκητικός, ο οποίος λειτουργούσε στο εκκλησάκι του Αγίου Ελισσαίου στο Μοναστηράκι, όπου έψελναν οι δύο πρωτοξάδελφοι Αλέξανδροι, Παπαδιαμάντης και Μωραϊτίδης, γνωστοί διηγηματογράφοι μας.
Κάλυμνος, Αύγουστος, 2022
* Ευαγγ. κατά Λουκάν, κεφ. ι’, 30-37.
*Ο Ευγένιος Γιαννούλης (1595-1682), επιφανής Δάσκαλος του Γένους, αναφέρει ότι στην ιδιαίτερη του πατρίδα, την Αιτωλία, ήσαν όλοι “τρισβάρβαροι και αναλφάβητοι”. Αποτελούσε σπάνιο φαινόμενο ο ιερέας να έχει απλή ιδέα, -“είδηση των γραμμάτων”, όπως χαρακτηριστικά έλεγε. Δηλαδή ούτε τα 24 σύμβολα της αλφαβήτου να μη γνωρίζει! Αλλά και ο Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836) παρομοίαζε τα ελάχιστα ελληνικά σχολεία στη σκλαβωμένη Χώρα του με “αμυδρά και διψαλέα λυχνάρια, κείμενα αραιά μεταξύ παχυτάτου σκότους”!
*γομάρι, έτσι λένε το γαϊδούρι σε πολλά χωριά της ηπειρωτικής Ελλάδας.
