Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη εορτή του χρόνου
Με τα λόγια αυτά ο λαός μας,δίνει το στίγμα της μεγάλης αυτής ημέρας,για την οποία ο Γρηγόριος ο Θεολόγος άρχισε τον πρώτο του λόγο στην Κωνσταντινούπολη, στις 25 Δεκεμβρίου του 380 μ.Χ. με τα εξής: «Χριστός γέννάται, δοξάσατε, Χριστός εξ’ουρανών απαντήσατε, Χριστός επί γης υψώθητε…».Ως προς την ημέρα αυτή θα έλεγα ότι, μπορεί για εμάς τους Έλληνες να θεωρείται-και οχι για μόνο για λόγους καθαρά θρησκευτικούς-πιο μεγάλη και Λαμπρή, η ημέρα της Αναστάσεως,όμως για όλους συνολικά τους επί της γης Χριστιανούς η πιο σπουδαία είναι αυτή της «του Χριστού Γεννήσεως»,τα Χριστούγεννα Με την ευκαιρία των εορταστικών ημερών του Δωδεκαημέρου που πρόκειται να διανύσουμε,θα παραθέσω λίγα παλιά στοιχεία-όχι πάντως θεολογικά,αυτά είναι αποκλειστικότητα των θεολόγων- για την εορτή των Χριστουγέννων, γνωστά βέβαια στους ασχολούμενους πιο ειδικά μετά της Εκκλησίας,πλην άγνωστα στο ευρύ κοινό.
Ιστορία
Η εορτή των Χριστουγέννων καθιερώθηκε να εορτάζεται πρώτα στη Δύση και μετά στην Ανατολή.Αρχικά συνεορταζόταν,σύμφωνα με την παράδοση της Αλεξάνδρειας, μαζί με τα Θεοφάνεια στις.6 Ιανουαρίου.Η καθιέρωση των Χριστουγέννων ως ξεχωριστή εορτή έγινε κατά τον 4ο αιώνα και αποδίδεται -όχι πάντως με σιγουρία- στον Μέγα Κωνσταντίνο ο οποίος το 330 μ.Χ τοποθέτησε την εορτή, στις 25 Δεκεμβρίου,την ημέρα δηλαδή που εορταζόταν από τους Ρωμαίους τα Μπρουμάλια,δηλαδή η γέννηση του θεού Μίθρα, (Αήττητου Θεού Ηλίου “Dies Natalis Solis Invicti”),που συμβόλιζε την αύξηση του φωτός με το μεγάλωμα της ημέρας.Είναι χαρακτηριστικό,ότι ο λαός μας στην Κάλυμνο έλεγε παλιότερα για τα Χριστούγεννα: «Χριστός γεννιέται,ώρα γεννιέται.Πράγματι εάν υπολογίσουμε ότι τα Χριστούγεννα σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο εορτάζονταν δεκατρείς ημέρες πίσω, ήδη η ημέρα είχε κερδίσει μισή ώρα και κάτι παραπάνω από τη νύχτα,(το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι 21-22 Δεκεμβρίου),οπότε γεννιόταν ώρα.
Με βεβαιότητα γνωρίζουμε ότι τα Χριστούγεννα έπαψαν να εορτάζονται μαζί με τα Θεοφάνεια επί Πάπα Ιουλίου Α΄(336-332).Στην Ανατολή ο εορτασμός των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβίου πέρασε αργότερα, γύρω στο 376 μ.Χ.,αφού η παράδοση θεωρεί ως πρώτη αναφορά της σε σχετική ομιλία του Μεγάλου Βασιλείου αυτό το έτος.Είναι χαρακτηριστικό ότι στα Ιεορσόλυμα η Γέννηση εορτάσθηκε ξεχωριστά μόλις το 433 μ.Χ.,η δε Αρμενική Εκκλησία εξακολουθεί μέχρι σήμερα να την συνεορτάζει με τα Θεοφάνεια. Η καθιέρωση της εορτής για την 25η Δεκεμβρίου δεν έγινε δίχως διαμαρυρίες του λαού της Κωνασταντινουπόλεως και αλλού που κράτησαν αρκετά χρόνια. Αυτό φαίνεται από τις παροτρύνσεις του Ιωάννη Χρυσοστόμου, το 386 μ.Χ., προς την την Εκκλησία της Αντιοχείας να δεχθεί τελικά τον εορτασμό των Χριστουγέννων αυτή την ημέρα.Εννοείται ότι οι διάοφορες αντιρρήσεις την εορτή είχαν ως αφετηρία την ασάφεια των πληροφοριών για το μήνα της Γέννησης του Θεανθρώπου, με αποτέλεσμα να προτείνονται για τον εορτασμό οι μήνες Νοέμβριος, Ιανουάριος, Μάρτιος, την Απρίλιος ή ακόμα και ο Μάϊος!Όπως και να έχουν τα πράγματα η ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου καθιερώθηκε οριστικά ως η πλέον κατά προσέγγιση κατάλληλη και έκτοτε η εορτή αυτή πήρε διαχρονικά την πρωτεύουσα θέση που κατέχει στο εορτολόγιο της Εκκλησίας των Χριστιανών.
Λαογραφία
Οι Ρωμαίοι κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ της 17 και 23 Δεκεμβρίου εόρταζαν τα Σατουρνάλια,προς τιμήν του Θεού Κρόνου (Saturnus.Τις ημέρες αυτές συνήθιζαν να ανταλλάσουν δώρα,να κάνουν διάφορες γιορταστικές παραστάσεις, να παίζουν τυχερά παιχνίδια,να μεταμφιέζονται, να οργιαάζουν δημόσια και και πολλά άλλα που συμβάδιζαν με το πνεύμα της παγανιστικής τους εορτής. Στη συνέχεια πολλά από αυτά τα έθιμα μεταφέρθηκαν στην ημέρα της πρωτοχρονιάς τους,δηλαδή 1η Ιανουαρίου που και ηταν η πιο επίσημη ημέρα του χρόνου.Ορισμένα από αυτά διατηρήθηκαν και στους χριστιανικούς χρόνους, παρά τη μεγάλη αντίδραση της Εκκλησίας.Έτσι βλέπουμε στο Βυζάντιο τη νύχτα των Χροιστουγέννων να φτιάχνουν ομοίωμα φάτνης και μέσα να βάζουν ένα μικρό καιδί που παρίστανε τον Ιησού.Η συνήθεια αυτή ήταν παλιά, αφού ήδη στις 20 Δεκεμβρίου του 386 ο Χρυσόστομος αναφερόμενος στην εορτή των Χριστουγέννων,λέει ότι πρέπει όλοι να αφήσομε τα σπίτια μας και να πάμε στην εκκλησία «ίνα ίδωμεν τον δεσπότην ημών επί φάτνης κείμενον» Και η συνήθειααυτή φαίνεται να κράτησε πολλά χρόνια, αφού τον 12ο μ.Χ.αιώνα ο Θεόδωρος Βαλσαμών γράφειτα εξής: «Νομίζω ότι κακώς ποιούσιν οι την απόρρητον και σωτήριον εν σπηλαίω γέννησιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού διά παιδός και στρωμνής υποτυπούντες και τα υπερ λόγον και έννοιαν ανθρωπίνοις επιτηδεύμασι διαγράγφοντες».Έτσι η συνήθεια της φάτνης, για μας τους Ορθόδοξους έξω και για τους Καθολικούς μέσα στην Εκκλησία, έφθασε μέχρις τις ημέρες μας, με τη διαφορά ότι τώρα τον Χριστό τον παριστάνει πλέον ομοίωμα κούκλας και όχι ζωντανό παιδί.Υπήρχε έπίσης στους Βυζαντινούς η συνήθεια,στη λεχώνα προκειμένου να την τονώσουν,για να αυξηθεί και η γαλουχία της,να της δίνουν να πίνει ένα χυλό,το λοχόζεμα,που τον έφτιαχαν με σιμιγδάλι.μέλι, βούτυρο και άλλα.Ένα τέτοιο λοχόζεμα συνήθιζαν να στέλλουν σε φιλκές τους οικογένειες οι βυζαντινοί την ημέρα των Χριστουγέννων,σε ανάμνηση της λοχείας της Παναγίας!!!.Όμως αυτή η συνήθεια συνάντησε τη σφοδρή αντίδραση της Εκκλησίας η οποία και τελικά την αφόρισε ,αφού η Παναγία «ουκ έγνω λοχείαν».Φαίνεται όμως ότι παρά τον αφορισμό όλο και κάτι έμεινε αφού και σήμερα τα Χριστούγεννα εξακολουθούμε να φτιάχνομε μελομακάρονα που στη ουσία εχουν από τα ίδια υλικά με το λοχόζεμα, μόνο που έιναι σε στερεή και όχι υγρή μορφή.
Εκτός από τα παραπάνω παλιά επί βυζαντινών,με την ευκαιρία των Χριστουγέννω,αλλά και όλων των υπολοίπων ημερών του Δωδεκαημέρου (Χριστούγεννα-Φώτα), καθάριζαν τα σπίτια στόλιζαν τα υπέρθυρά τους ,καθάριζαν τους δρόμους και έστηναν κατά μήκος τους στύλους με δεντρολίβανα, κλαδιά μυριάς και άλλα λουλούδια της εποχής,αντάλλαζαν επισκέψεις κ.λ.π. Επίσης από το πρωϊ μέχρι και το βράδυ γύριζαν παιδιά και πιο μεγάλοι ,ιδιαίτερα άνθρωποι του Ιπποδρόμου και της ορχήστρας (χορευτές) και έλεγαν τα Κάλαντα.Για τους καλαντιστές τα Χριστούγεννα και τις άλλες ημέρες γράφει ο Ι. Τζέτζης τον 12ο μ.Χ.αιώνα: «και όσοι κατ’ αρχίμηνον την Ιανουαρίου και τη ημέρα τη χριστού γεννήσει δε και Φώτων τη ημέρα οπόσοι περιτρέχουσι τας θύρας προσαιτούντες μετά ωδών και επωδών και λόγους εγκωμίων».Πρέπει να σημειώσω ότι όλοι αυτοί οι καλαντιστές δεν έφευγαν εάν δεν έπαιρναν κάποια αμοιβή.Μάλιστα εάν δεν τους πλήρωναν ερχόντουσαν άλλη ημέρα μεταμφιεσμένοι και μουτζουρωμένοι (αποσβωλομένοι) στο πρόσωπο χτυπούσαν τις πόρτες των σπιτιών, κάναν θόρυβο και ενοχλούσαν πολύ.Τέλος κατά την ημέρα των Χριστουγέννων γινόντουσαν ιπποδρομικοί αγώνες που το πλήθος παρακολουθούσε με τόσο πάθος, ώστε η έννοια της εορτής των Χριστουγέννων να μετατοπίζεται στους αγώνες αυτούς σε σημείο που η Εκκλησία ζητήσε την κατάργησή τους για εκείνη την ημέρα,κάτιφαίνεται που που δεν πέρασε.Εκτός από όλα αυτά,την ημέρα των Χριστουγέννων ο αυτοκράτορας μετά τη λαμπρότατη σε τελετή παρουσία του στην Αγία Σοφία,κατά την οποία σύμφωνα με τον Καντακουζηνό «εξαισία τις ευαρμοστία και συμφωνία μέλους εξηηκούετο» παρέθετε επίσημο γεύμα,στο οποίο εκτός βέβαια των υψηλών προσώπων καλούσαν και δώδεκα φτωχούς, κατά τον τύπο των δώδεκα Αποστόλων,για να συμμετάσχουν στο γεύμα..Κατά δε τη διάρκεια του γεύμαστος χορωδίες ψαλτών της αγίας Σοφίας και των αγίων Αποστόλων έψαλλαν ύμνους επίκαιρους και επευφημίες των βασιλέων,όπως: «Εκ της Μαρίας της Πρθένου εγεννήθη και μάγοι εξ’ ανατολών προσκυνούσι», «Χριστός ο θεός ημών φυλάξοι την βασιλέιαν υμών επί πολλοίς έτεσι και καλοίς».
Όλα και πολλά άλλα που δεν μου επιτρέπει ο χώρος της εφημερίδας να παραθέσω,για την εορτή των Χριστουγέννων,εορτή που έδωσε έμπνευση σε μεγάλους δημιουργούςόπως στον Κοσμά Μαϊουμά,την Κασσιανή,τον Δαμασκηνό,τον Μπαχ και τόσους άλλους να συνθέσουν ύμνους και έργα «συντόνως τεθηγμένους,όπως λέει και ο ειρμός της Θ΄ωδής των ιαμβικών καταβασιών των Χριτουγέννων»,προκειμένου να εξυμνήσουν το γεγονός «της του Χριστού Γεννήσεως».Όσο δε για μας, το λαό τον ελληνικό, κατά πως βλέπομε,καλά κρατούμε από παλιά τις ίδιες συνήθειες και τις ίδιες παραδόσεις για να μην έχουμε να λέμε ότι δεν ακολουθούμε και την προσταγή των Πατέρων της Εκκλησίας μας που λέει «Στήκετε και κρατείτε στερρώς τας παραδόσεις»!!!
Χ ρ ό ν ι α σ α ς Πολλά
