Λαογραφικές και Πολιτισμικές καταγραφές από την παλιά Κάλυμνο
Καιρός να ξαναθυμηθούμε τα παλιά. Αυτό μας δίνει δύναμη!
Μάρτης μήνας. Λιακάδα το πρωί, μπουρουνιασμένος μ’ αστραπόβροντα και νεροποντές το μεσημέρι, χαλάζι, χιόνια, παγωνιά το απόβραδο. Πέντε γνώμες, πέντε μούρες (πρόσωμα), απ’ τη μια στιγμή στην άλλη, ως να στρώσουν οι καιροί το Μαγιάπριλο!
Σαν η Μάνα Φύση με τα καιρικά της φαινόμενα λειτουργούσε, σύμφωνα με τους κανόνες που ο Δημιουργός όρισε και μπήκε τάξη και ισορροπία στον Κόσμο, τότες όλα, σχετικά με τις μεταβολές των καιρικών φαινομένων ανά μήνα και εποχή,
ήταν λίγο πολύ προβλέψιμα. Οι ξωμάχοι, οι ναυτιλλόμενοι, μελετούσαν, σταμπάρισαν τα σημάδια των καιρών τα κατέγραφαν στα «μερομήνια» και έτσι κανόνιζαν τις εργασιακές τους δραστηριότητες, όσο βέβαια ήταν δυνατόν, αφού οι καιροί και ευμετάβλητοι είναι και απρόβλεπτοι.
Σύμφωνα λοιπόν με τα παλιά, ο μήνας Μάρτης συνήθως έμπαινε με κακοκαιριά. Ως φαίνεται ήθελε να κουντρεστάρει (ανταγωνιστεί) τον Κουτσοφλίαρο (Φλεβάρη – Φλιάρη), που με ακραία καιρικά φαινόμενα; – σάρωνε με νεροποντές, με χιονιάδες και θύελλες, για μέρες, τα πάντα.
« Έριχνε νερά με το τουλούμι». Άνοιγαν, κλειστές για χρόνια, φλέβες νερού και ξεροπήγαδα γέμιζαν ξανά. Ορμητικά νερά φούσκωναν και γκρέμιζαν γεφύρια κι αμπασσές, παράσερναν και βούλιαξαν σπιτικά που χτίστηκαν «λάθρα» σε επιχωματωμένα ρέματα, έπνιγαν κόσμο!
Δυνατοί αγέρηδες «ξύριζαν» βουνοκορφές, τουνούκλωναν φυτείες στους κάμπους, σάρωναν τα πέλαγα, γονάτιζαν αιωνόβια δέντρα. Πυκνό χιόνι έθαβε στα λευκά τη γή κι ήταν αυτό ευλογία για τη γεωργία! Κι ερχόταν ο Μάρτης με τη σειρά του κι αυτός έδειχνε τα μούτρα του. Απ’ τα σημάδια, όπως λένε οι παλιοί ξωμάχοι, (θαλασσινοί και βουκόλοι) έδειχνε ότι, πίσω είναι η βαρυχειμωνιά. Τα δεντριά ακόμα ’ποκουμπωμένα, με τα μάτια στα κλωνιά να είναι κλειστά, δεν μπουμπούκιαζαν· έδειχναν πως θα συνεχιστούν οι κακοσύνες. Και
δεν λάθευαν στο πόσο πολύ άγριος και πολεμικός ήταν κι ο Μάρτης, που μ’ αγέρηδες, βροχές, χιόνια και κρύα επιβεβαιώνει τα όσα δίκαια του καταμαρτυρούν, πως είναι δηλαδή «Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκχοκάφτης». Γι αυτό «το Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψεις τα παλούκια!».
Πήρε τ’ όνομα του Άρη του θεού του πολέμου, που στη Λατινική γλώσσα λέγεται Mars .Πρώτος μήνας της άνοιξης, «Ανοιξιάτης» υπόσχεται το ξάνοιγμα της φύσης με καιρούς γλυκόπνοους, βλάστηση κι ανθοφορία «Ο Μάρτης με τα λούλουδα κι ο Μάης με τα ρόδα», με τα «χελιδονίσματα» να διαλαλούν το ζωντάνεμα της φύσης και με ζέστες «γλυκαίνουν οι καιροί» που σε ξαφνιάζουν λες και είναι καλοκαίρι· – « Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και « Απ’ το Μάρτη πουκάμισο και απ’ τον Αύγουστο σεγκούνι» . (χοντρό μάλλινο πανωφόρι)
Οι λιακάδες του όμως είναι καψερές, «Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπά κέρατο βοδιού», λες και βρέχει κάρβουνα ο ουρανός, που κάνει μικρούς και μεγάλους ιδιαίτερα τις κοπελιές, απ’ την πρώτη κιόλας μέρα του, να φορέσουν προληπτικά το «μάρτη» (στριφτό πολύχρωμο νηματένιο βραχιολάκι) στον καρπό του χεριού τους, για να μην τις μαυρίσει ο καψερός ήλιος του Μάρτη και χάσουν το κρινόλευκο
χρώμα της επιδερμίδας τους. Έτσι ήθελαν παλιά τις κόρες « αφράτες… και γαλακτερές – ασπρούλες» και όχι πετσοκολιασμένες (πετσί και κόκχαλο) και μαυροτσούκχαλα! « Όπου έχει κόρην ακριβή του Μάρτη ήλιος μην την δει».
Εκτός από το βραχιολάκι του «μάρτη», «ητουφλώνουντο κιόλας με το φουτά», δηλ. κάλυπταν κεφαλή και πρόσωπο με άσπρο, λινό δροσερό μαντήλι, για να προστατευτούν απ’ την κάψα του Μάρτη. Κάποιες έβαζαν και κρέμα δέρματος, το πασίγνωστο «μαρμαράκι» Το «μάρτη» που γίνεται με στριφτά «δάματα» ( πολύχρωμα βαμμένα μάλλινα νήματα), με βασικό το άσπρο και κόκκινο χρώμα, θα
τον φορούσαν μέχρι το Μ. Σάββατο, όπου τον έβγαζαν απ’ τον καρπό του χεριού και τον έδεναν στ’ αυτιά του πήλινου μουουριού, που μέσα του θα έψηναν στο φούρνο το πασχαλινό αρνί. Με τα μαρτιάτικα δάματα έφτιαχναν επίσης και το φουντί (πολύχρωμη φούντα), με το κορδόνι του πλεγμένο σε καρούλι κλωστής, για να το φορέσουν στο λαιμό ή στα κέρατα του μαυρομάτικου και πλατονώρικου αρνιού της Λαμπράς.
«Κλαψιάρης» ο Μάρτης με πλήθος από βροχές και νερά, αν τα κάνει; που όμως είναι πολύ ωφέλιμα στη γεωργία. « Μάρτης βρέχει, ποτές μην πάψει»!»,
« Αν κάμει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα, χαράς σε κείνον το ζευγά πού ’χει πολλά σπαρμένα»,
« Μάρτης άβρεχτος, μούστος άγευστος»
Εκείνο όμως που τον χαρακτηρίζει είναι το ευμετάβλητο των καιρικών συνθηκών του. Τη μια βροχή κατακλυσμός, σε λίγο έχουμε λιακάδα. Μια κάνει κρύο του ψόφου, μια ζέστη μες στην ίδια μέρα και σε λίγες στιγμές, γι αυτό και λέγεται « πεντάγνωμος». « Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, που έχει πέντε γνώμες, μια την βρέχει, μια τη λιάζει, μια την καλοκαιριάζει και το ρίφι κερατιάζει και τ’ αρνί σγουρομαλλιάζει» και «Μπρος πηλά (λάσπες από τη βροχή) και πίσω χώματα (ξερά από την κάψα του ήλιου)»,
« Τον Μάρτη, το πρωί ηψόφησε ο γάδαρος ’που το κρύο, το μεσημέρι ηβρώμεσε που την κάψα, το βράδυ τον πήρε η νεροποντή»
Πολλές οι παραδόσεις που θέλουν να δικαιολογήσουν αυτή του τη ακαταστασία. Οι περισσότερες τον θέλουν να έχει δυο γυναίκες. Τη μια έμορφη, την άλλη άσχημη και κουτσή. Όποτες γυρίζει και βλέπει την έμορφη είναι στις καλές του κι η «φύση βρίσκει τη καλή και τη γλυκιά της ώρα!». Όποτες πάλι γυρίζει και βλέπει την άσχημη, μπουρουνιάζει, βρέχει, χιονίζει και δείχνει τ’ άσχημά του μούτρα.
Ο Μάρτης ήταν πού ’βαλε τη γριά βόσκισσα κάτω απ’ το καζάνι που τυροκομούσε για να ζεσταθεί, επειδή του περηφανεύτηκε πως «δεν σε φοβάμαι Μάρτη μου, φυσήξεις δε φυσήξεις // τα ρίφσα μου κεράτσωσα, τ’ αρνιά μου ξεπαλάησα.»
«Κι ο Μάρτης που την άκουσε φυσά, βροντά και ρίχνει χιόνι // κι η βόσκισσα ξεπάγιασε και μπαίνει για να ζεσταθεί κάτω που το καζάνι. (του
τυροκομιού)!
Μια άλλη παράδοση λέει πως όλοι οι δώδεκα μήνες είχαν μαζί ένα βαρέλι με κρασί. Το βαρέλι είχε δώδεκα τρύπες, την μια κάτω απ’ την άλλη και μια για τον καθένα. Ο Μάρτης κατάφερε να πάρει την κάτω τρύπα και… μέχρι να τον πάρουν χαμπάρι οι άλλοι ήπιε όλο το κρασί. Σαν πήγαιναν να τον δικάσουν, του έλεγαν πως θα τον διώξουν απ’ την παρέα τους κι αυτός στεναχωριόταν και κακοκαίριαζε. Δεν
έλεγε να κάμει μια καλοσύνη, μια ηλιόλουστη μέρα και.. κόντευε να τελέψει κι η Σαρακοστή κι η άνοιξη δεν έβγαζε ούτε λουλούδι! Τελικά οι μήνες το καλοσκέφτηκαν, πως δεν μπορούσε «να «λείψει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;» και
τον συγχώρησαν. Ας τον χαρούμε όμως για τις ιδιοτροπίες του, αφού γνωρίζουμε καλά πως: « Μάρτης είναι… αρχή του Καλοκαιριού»
Το έθιμο της Χελιδόνας
Τα κάλαντα της Άνοιξης
Το τέλος του Χειμώνα και τον ερχομό της Άνοιξης και των χελιδονιών γιόρταζαν τα παιδιά από την αρχαιότητα με τα “χελιδονίσματα”. Ο συγγραφέας Αθηναίος (2ος αιώνας μ.Χ.) έχει διασώσει ένα “χελιδόνισμα” που τραγουδούσαν τα παιδιά στη Ρόδο. Το ίδιο γινόταν και στη Σύμη, στην Νίσυρο, στην Χάλκη, τη Νίσυρο και την Κω. Για το νησί της Καλύμνου δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι τηρούσαν αυτό το έθιμο. Σε σχολείο του νησιού οι εκπαιδευτικοί, φρόντισαν την περασμένη χρονιά να αναβιώσουν το έθιμο αυτό και στην Κάλυμνο και η χαρά των παιδιών ήταν απερίγραπτη. Η Παράδοση και τα δρώμενα της άγγιξαν την ψυχή τους!
Κρατώντας λοιπόν τα παιδιά «το καλάθι της Χελιδόνας» μ’ ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού, που στο λαιμό του κρεμούσαν κουδουνάκια, κορδέλες και λουλούδια τριγύριζαν στο χωριό, πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα “χελιδονίσματα”, σαν τα κάλαντα, ενώ τα κουδουνάκια συνόδευαν το τραγούδι τους. Οι νοικοκυρές τα καλοδεχόταν και τους έδιναν φιλέματα και του κόσμου τις ευχές για τη νέα εποχή που έφερνε το ξαναζωντάνεμα της Φύσης. Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια το “ελληνικό” έθιμο της χελιδόνας θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ’ όλα αυτά όμως τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα. Σε κάθε μεριά της Ελλάδας, την 1η του Μόρτη ή 21 η Μαρτίου – Εαρινή Ισημερία. τα παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους για να καλωσορίσουν τα χελιδόνια, τους αγγελιοφόρους της Άνοιξης.
Ήρθε ήρθε η Χελιδόνα ήρθε και άλλη μεληδόνα
κάθισε και λάλησε και γλυκά κελάηδησε:
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη φοβερέ
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις καλοκαίρι θα μυρίσεις
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις πάλιν άνοιξη θ’ ανθίσεις.
Σε άλλα μέρη λένε:
«Του Μάρτη χελιδονίσματα» Χελιδόνα έρχεται
από Μαύρη θάλασσα, θάλασσαν επέρασε
τη φωλιά δε ξέχασε εν δυο, εν δυο.
Μάρτη, Μάρτη βροχερέ και Απρίλη δροσερέ
τα πουλάκια κελαηδούν τα δεντράκια φύλλα ανθούν
τα πουλάκια αυγά γεννούν κι αρχινούν να τα κλωσούν.
Ήρθε, ήρθε χελιδόνα ήρθε κι άλλη μεληδόνα,
Έφυγα κι αφήκα σύκα ,και Σταυρόν και θημωνίτσα,
κι ήρθα τώρα κι ηύρα φύτρα,κι ηύρα χόρτα, σπάρτα, βλίτρα,
βλίτρα, βλίτρα, φύτρα, φύτρα.
Συ, καλή νοικοκυρά,έμπα στο κελάρι σου,φέρ’ αυγά περδικωτά,
και πουλιά σαρακοστά,δώσε και μιαν ορνιθίτσα,
φέρε και μια κουλουρίτσα…
Μέσα ‘δω πού’ρθαμε τώρα,μέσα γεια, μέσα χαρά,
στον αφέντη, στην κυρά,
στα παιδιά και στους γονείς σ’όλους τους τους συγγενείς.
Μέσα Μάρτης, έξω ψύλλοι, έξ’ οχτροί, σας τρών’ οι σκύλοι.
Μέσα φίλοι, μέσα φτήνεια, και χαρές, χοροί, παιγνίδια.
Αυτά τα παραπάνω, για τα ήθη και έθιμα, για τους στοχασμοί και τι σοφές διαπιστώσεις για τους μήνες, για τις εποχές και τους καιρούς, από παλιούς ξωμάχους του νησιού μας, ρεσπέρηδες (γεωργούς), βουκόλους (βοσκούς) του βουνού και θαλασσινούς, (ναυτιλλόμενους και ψαράδες), με έκαναν να ρωτήσω αρκετούς απ’ αυτούς, αν σήμερα μπορούν να διαγνώσουν τους καιρούς, τις εποχές, να «καταλάβουν τη Φύση γενικά, την ώρα που … τους μιλά με τα σημάδια της», όπως έμαθαν απ’ τους παππούδες τους, αλλά και οι ίδιοι από τις παρατηρήσεις που κάνουν.
Μου απάντησαν με το δικό τουςτρόπο, έτσι απλά και στοχασμένα:
- « Άλλαξαν πρώτα απ’ όλα οι άνθρωποι, άλλαξαν μαζί με τα πρακτέα τους οι καιροί κι οι εποχές. Οι καιροί δεν έχουν πια στάση πάνω τους. Δεν μπορείς να τους εμπιστευτείς! Τι να σου κάμει η Μάνα Φύση αφού την έκαμαν σουρωτήρι με τους πυραύλους τους, με τα πυρηνικά, με τα τοξικά δηλητήριά τους, όπως έκαναν τ’ άμυαλα συντρόφια του Οδυσσέα, όταν άνοιξαν το αεροτουλούμι των ανέμων του Αιόλου και ξαμολήθηκαν αδέσποτα, σαν λυσσασμένα σκυλιά, τ’ αερικά και τα δαιμονικά; Έτσι τους πήραν και τους σήκωσαν στους πέντε ανέμους και έχασαν τον μπούσουλά τους.
Πώς, έτσι που καταντήσαμε τη Φύση, θα κοντρολάρει το φύσημα των αγέρηδων και θα βάλει τους καιρούς σε τάξη, για νά ’χουμε ισορροπία στους μήνες, στις εποχές και όλα να λειτουργούν αρμονικά, όπως φτιάχτηκαν με σοφία από την Πρώτη κιόλας μέρα της Δημιουργίας του Κόσμου; Εμ, γι αυτό μας εκδικείται…!» - Κάλυμνος, Μάρτης μήνας,,,
Γιάννης Αντ. Χειλάς
