Σήμερα Κυριακή, 8 Δεκεμβρίου 2024,στις 11.30 το πρωί, στο Πνευματικό Κέντρο Καλύμνου γέμισε από φίλους της ιστορίας και του πολιτισμού, σε μια εκδήλωση αφιερωμένη στα μνημεία της Καλύμνου.
Ο αρχαιολόγος και συγγραφέας Μιχάλης Κουτελλάς παρουσίασε το νέο του βιβλίο, «Τα μεταβυζαντινά κάστρα της Καλύμνου: Κάστρο Χώρας – Κάστρο Χρυσοχεριάς», σε μια διοργάνωση του Αναγνωστηρίου «ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ» σε συνεργασία με την Αστική Εταιρεία «Ιπποκράτης».
Την εκδήλωση προλόγισε ο Πρόεδρος του Αναγνωστηρίου, Παναγιώτης Πιζάνιας, ο οποίος μετέφερε χαιρετισμούς και επιστολή της Προέδρου της Αστικής Εταιρείας, Διονυσίας Τελλή Τσιμισίρη, και του Επιστημονικού Διευθυντή, Δημητρίου Γερούκαλη, που δεν κατάφεραν να παραβρεθούν λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών.
Παραθέτουμε την επιστολή που απέστειλε η Πρόεδρος της Αστικής Εταιρείας «Ιπποκράτης» και ανέγνωσε ο Πρόεδρος του Αναγνωστηρίου
Η Παρουσίαση του Βιβλίου– Το Περιεχόμενο
Ο συγγραφέας Μιχάλης Κουτελλάς, στη συνέχεια με την υποστήριξη οπτικού υλικού, παρουσίασε τα ιστορικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά δύο σημαντικών κάστρων της Καλύμνου, του Κάστρου Χώρας και του Κάστρου της Χρυσοχεριάς. Οι πληροφορίες για τις οχυρώσεις, τους ναούς, τα ελαιοτριβεία, αλλά και τους ανεμόμυλους κράτησαν ζωντανό το ενδιαφέρον του κοινού.
Στο τέλος του δημοσιεύματος παραθέτουμε όλη την Παρουσίαση -ενημέρωση από το Μιχάλη Κουτελλά
Η μελέτη του Μιχάλης Κουτελλά βασίζεται σε πλούσια βιβλιογραφία και αρχειακές πηγές, καθώς και στην πολυετή έρευνά του. Το βιβλίο αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη επιστημονική καταγραφή αυτών των μνημείων, εστιάζοντας στις περιόδους της Ιπποτοκρατίας (1314-1523) και στους δεσμούς του νησιού με το Τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών.
Το βιβλίο προσφέρει μια μοναδική αναδρομή στη ζωή της Καλύμνου κατά τη Μεσαιωνική περίοδο, εξετάζοντας την οργάνωση της κοινωνίας, τη θρησκευτική λατρεία και την άμυνα ενάντια σε εχθρικές επιθέσεις. Οι αφηγήσεις περιλαμβάνουν:
- Το Κάστρο της Χώρας ως κύριο οικιστικό κέντρο της περιόδου.
- Το Κάστρο της Χρυσοχεριάς ως στρατηγικό προκεχωρημένο φυλάκιο με μόνιμη ιπποτική φρουρά.
Το έργο συνοδεύεται από πλούσιο εικονογραφικό υλικό: έγχρωμες φωτογραφίες, χάρτες, σχέδια και αναπαραστάσεις, που αναδεικνύουν τη σημασία των κάστρων ως μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Καλύμνου.
Πρόκειται για την πρώτη ολοκληρωμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη μελέτη για τα μνημειακά σύνολα των δύο κάστρων και συγκεκριμένα για τις οχυρώσεις, τον οικισμό, τους ναούς και τα ελαιοτριβεία του Κάστρου της Χώρας, τις οχυρώσεις, τους ναούς και τους Ανεμόμυλους του Κάστρου της Χρυσοχεριάς. Τα κείμενα βασίζονται σε πλούσιες βιβλιογραφικές και αρχειακές πηγές, σε συνδυασμό με την πολύχρονη προσωπική ενασχόληση του συγγραφέα.
Μέσα από αυτό το βιβλίο ο αναγνώστης θα γνωρίσει παράλληλα την ιστορική περίοδο της Ιπποτοκρατίας για την Κάλυμνο, τις σχέσεις των Καλυμνίων με το Τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών και ιδιαίτερα τον Ιππότη Διοικητή της Fantino Quirini, την οργάνωση της ζωής, της κοινωνίας, της θρησκευτικής λατρείας και της άμυνας απέναντι στις εχθρικές επιθέσεις Τούρκων, Αιγυπτίων και ληστοπειρατών.
Το Κάστρο της Χώρας και το Κάστρο της Χρυσοχεριάς αποτελούν επομένως τη μνημειακή αυτοβιογραφία της Καλύμνου για την περίοδο της παρουσίας των Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη στο νησί (1314-1523).
Κατά την Ιπποτοκρατία, και μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, το Κάστρο της Χώρας αποτελούσε το οικιστικό κέντρο της Καλύμνου, όπου κατοικούσε μόνιμα ο πληθυσμός του νησιού. Το μικρό σε μέγεθος Κάστρο της Χρυσοχεριάς, χρησίμευε ως προκεχωρημένο φυλάκιο και διέμενε σε αυτό μία μικρή ιπποτική φρουρά.
Η παρούσα έκδοση θα αποτελεί στο εξής μία μοναδική πηγή γνώσης όχι μόνο για όλους εμάς, αλλά και για τις επόμενες γενιές σχετικά με αυτά τα τόσο σημαντικά μνημεία, τα οποία καθορίζουν την ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα του τόπου μας.
Τα κείμενα του βιβλίου συνοδεύονται από πλήθος έγχρωμων φωτογραφιών, χαρτών, αρχιτεκτονικών σχεδίων και σχεδιαστικών αναπαραστάσεων. Ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι αεροφωτογραφικές λήψεις που έγιναν από τους Δημήτρη Δρόσο και Θεόφιλο Καλικάντζαρο-Μουχούρτη.
Δείτε ένα απόσπασμα από την εκδήλωση στο video που ετοίμασε ο Μάμας Χαραμαντάς
Η εκδήλωση έκλεισε με θερμά χειροκροτήματα και συγχαρητήρια στον συγγραφέα από το πυκνό ακροατήριο που παραβρέθηκε στην εκδήλωση, για την πολύτιμη συνεισφορά του στη διατήρηση και διάδοση της ιστορικής μνήμης της Καλύμνου
ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΥ
«ΤΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΣΤΡΑ ΤΗΣ ΚΑΛΥΜΝΟΥ»
Κυρίες και Κύριοι καλημέρα και καλωσήλθατε στη σημερινή μας παρουσίαση.
«Ο τόπος μας είναι γεμάτος από κάστρα και πύργους.
Κάστρα ελληνικά, βυζαντινά, βενετσιάνικα, τούρκικα.
Τα πιο πολλά από την πολυκαιρία έχουνε γίνει ένα με το βράχο
και δεν τα ξεχωρίζει το μάτι από μακριά, πως είναι χτισμένα από τον άνθρωπο.
Το χτίσμα τ’ ανθρώπου έγινε ένα με το χτίσμα του Θεού.
Η σιωπή που βαστούν είναι φοβερότερη απ’ τον πόλεμο
και το βρόντο των κονταριών
κι από τις φωνές που ακούγονταν τότες, εκείνον τον καιρό».
Αποφάσισα να ξεκινήσω την ομιλία μου με αυτά τα όμορφα και εκφραστικά λόγια του σπουδαίου λογοτέχνη Φώτη Κόντογλου, τα οποία πιστεύω ότι ταιριάζουν απόλυτα με τα κάστρα της Καλύμνου που θα σας παρουσιάσω. Κάστρα γερά, οχυρωμένα με τείχη ψηλά, που τα προστάτευαν με τη ψυχή και το σθένος τους οι γενναίοι υπερασπιστές τους. Κάστρα άπαρτα, που δεν κατάφεραν να αλώσουν τα σπαθιά, τα βέλη, τα κοντάρια και τα κανόνια όλων εκείνων των πολέμαρχων που προσπάθησαν επανειλημμένα να τα πατήσουν.
Στην Κάλυμνο υπάρχουν πέντε συνολικά κάστρα, τα οποία χρονολογούνται στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Τα τρία από αυτά, το Κάστρο της Γαλατιανής, το Καστέλλι και το Κάστρο του Αγίου Κωνσταντίνου, κατασκευάστηκαν τον 7ο μ. Χ. αιώνα, για να προστατεύσουν τους κατοίκους της Καλύμνου από τις φοβερές επιδρομές των Αράβων. Το Κάστρο της Χώρας και το Κάστρο της Χρυσοχεριάς, χρονολογούνται στους μεταβυζαντινούς χρόνους, εποχή που για τα Δωδεκάνησα ταυτίζεται με την Ιπποτοκρατία, δηλαδή την κατοχή των νησιών της Δωδεκανήσου από το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.
Το Κάστρο της Χώρας και το Κάστρο της Χρυσοχεριάς αποτελούν τη μνημειακή αυτοβιογραφία της Καλύμνου για την περίοδο της παρουσίας των Ιπποτών στο νησί μας, από το 1314 μέχρι το 1523. Μέσα από το παρόν βιβλίο ο αναγνώστης θα γνωρίσει τα σπουδαία μνημειακά σύνολα των δύο κάστρων, αλλά και την ίδια την ιστορική περίοδο της Ιπποτοκρατίας για την Κάλυμνο, τις σχέσεις των κατοίκων με το Ιπποτικό Τάγμα και ιδιαίτερα τον Ιππότη Διοικητή της Fantino Quirini, την οργάνωση της ζωής, της κοινωνίας, της θρησκευτικής λατρείας και της άμυνας απέναντι στις εχθρικές επιθέσεις Τούρκων, Αιγυπτίων και ληστοπειρατών.
Το βιβλίο εκδόθηκε στα πλαίσια συνεργασίας του Αναγνωστηρίου Καλύμνου «ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ» με την Αστική Εταιρεία “ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ” – Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας. Πρόκειται για την τρίτη κατά σειρά μελέτη μου που εκδίδεται με χρηματοδότηση της Αστικής Εταιρείας, την οποία και ευχαριστώ από καρδιάς, για την εκτίμηση και εμπιστοσύνη προς το πρόσωπό μου.
Οι φωτογραφίες πραγματοποιήθηκαν στην πλειοψηφία τους από τον ομιλούντα, εκτός από τις αεροφωτογραφίες με Drone, που οφείλονται στους Δημήτρη Δρόσο, τυπογράφο – εκδότη και τον Θεόφιλο Καλικάντζαρο-Μουχούρτη, πολιτικό μηχανικό.
Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ KATA ΤΗΝ ΙΠΠΟΤΟΚΡΑΤΙΑ
Στις αρχές του 14ου αιώνα τα Δωδεκάνησα πέρασαν σταδιακά στην κατοχή του στρατιωτικό – εκκλησιαστικού Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Επικεφαλής των Ιπποτών ήταν ο Μεγάλος Μάγιστρος και το Ιπποτικό Συμβούλιο της Ρόδου.
Η Κάλυμνος, η Κως, η Λέρος και η Νίσυρος αποτέλεσαν ένα ενιαίο διοικητικό συγκρότημα, μία Κουμενταρία, υπό τη διακυβέρνηση ενός Ιππότη – Διοικητή, στον οποίο τα νησιά εκχωρούνταν από το Τάγμα, έναντι ετήσιου ενοικίου.
Τη διοίκηση της Καλύμνου ασκούσε ένας Ιππότης, ο οποίος έφερε τον τίτλο Καστελλάνος της Καλύμνου και είχε την έδρα του στο Κάστρο της Χώρας, το οικιστικό κέντρο του νησιού. Αυτός διοριζόταν από τον Ιππότη – Διοικητή της τετρανήσου. Στα καθήκοντά του ο Καστελλάνος βοηθούνταν από τον Καστροφύλακα, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για το κάστρο και τη φρουρά του. Ο Γραμματικός, είχε την ευθύνη της σύνταξης εγγράφων στα ελληνικά και συμβολαιογραφικών πράξεων στην πολιτεία του κάστρου. Ιδιαίτερα σημαντική θέση στην καλυμνιακή κοινωνία της Ιπποτοκρατίας κατείχαν και οι ιερείς των ενοριακών ναών του Κάστρου, οι οποίοι συμμετείχαν σε σημαντικές υποθέσεις του νησιού.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι υπήρχε αρμονική συμβίωση του ορθόδοξου ελληνικού πληθυσμού με τους Ιωαννίτες Ιππότες που ανήκαν στο καθολικό δόγμα. Οι Ιωαννίτες γενικά σέβονταν τους ισχύοντες τοπικούς θεσμούς και τα προνόμια των νησιωτών, όπως αυτοί είχαν διαμορφωθεί κατά την προγενέστερη βυζαντινή περίοδο. Παρόλα αυτά όμως δεν έλειπαν οι αυθαιρεσίες εκ μέρους των κατά τόπους εκπροσώπων της εξουσίας στα νησιά, γεγονός που ανάγκαζε τη διοίκηση του Ιπποτικού Τάγματος να στέλνει επιτροπές από ανώτατους αξιωματούχους, προκειμένου να διερευνήσουν τις καταγγελίες των κατοίκων. Οι Ιππότες σεβάστηκαν επίσης την ελληνική γλώσσα και το ορθόδοξο θρήσκευμα, όπως αποδεικνύεται και από την ανεμπόδιστη επιβίωση της βυζαντινής ζωγραφικής και αρχιτεκτονικής. Οπωσδήποτε βέβαια η συμπεριφορά αυτή δεν ήταν άσχετη με το μικρό αριθμό των μελών του ιπποτικού τάγματος στα Δωδεκάνησα και την εξάρτησή τους από τους ντόπιους, στη βοήθεια των οποίων στηρίζονταν για την αντιμετώπιση διαφόρων σοβαρών ζητημάτων, με κυριότερο την άμυνα των νησιών ενάντια στους Τούρκους.
Το Ιπποτικό Τάγμα επεδείκνυε ιδιαίτερη μέριμνα για την αμυντική ενίσχυση των νησιών, προκειμένου να μπορούν να αντιμετωπίζουν τις επιθέσεις, ληστοπειρατών, Τούρκων και Αιγυπτίων. Βασική υποχρέωση των Διοικητών της Κουμενταρίας Κω,
Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου ήταν η συντήρηση και επισκευή των κάστρων των νησιών.
FANTINO QUIRINI
Για μια εικοσαετία η τύχη της Καλύμνου συνδέθηκε με τη διοίκηση του Ιππότη Fantino Quirini. Αυτός ήταν γόνος της αριστοκρατικής και πλούσιας οικογένειας των Quirini, πατρικίων της Βενετίας. Διετέλεσε ανώτερος αξιωματούχος του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη, Prior της Ρώμης και έπειτα της Βενετίας, καθώς επίσης ναύαρχος του ιπποτικού στόλου. Από το 1433 μέχρι το 1453 διετέλεσε Διοικητής των νησιών Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του ο Quirini, επιμελήθηκε με ζήλο τη βελτίωση των οχυρωματικών έργων στα νησιά της διοικητικής περιφέρειάς του. Στα πλαίσια της αμυντικής θωράκισης της Καλύμνου ανοικοδόμησε το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας και κατασκεύασε το Κάστρο της Χρυσοχεριάς. Η διακυβέρνησή του όμως συνδέθηκε με πολλές εντάσεις και διαμαρτυρίες των ντόπιων νησιωτικών πληθυσμών, λόγω της αυταρχικότητάς του στην άσκηση της εξουσίας. Το όνομά του συνδέθηκε με τη διαμάχη, ανάμεσα σε αυτόν και τον καλυμνιακό λαό, λόγω προσπάθειας εξαναγκασμού τους στην κατασκευή οχυρώσεων στο νησί. Η υπόθεση κατέληξε τελικά να εκδικαστεί στην αίθουσα συνεδριάσεων του Συμβουλίου του Τάγματος στη Ρόδο, τον Αύγουστο του 1445. Το δικαστικό όμως αποτέλεσμα δικαίωσε τον Quirini. Στα χρόνια που ακολούθησαν και ειδικά μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η δραματική αύξηση των επιδρομών και των λεηλασιών εναντίον της Δωδεκανήσου από τον οθωμανικό και αιγυπτιακό στόλο, καθώς και από τους πειρατές της Μικράς Ασίας, δικαίωσαν τελικά τις επίμονες προσπάθειες του Quirini, για την ενίσχυση των κάστρων της διοικητικής περιφέρειάς του.
Ο Quirini όμως έφθασε στο σημείο να επιδείξει ιδιαίτερη απείθεια προς την ανώτερη διοίκηση του Τάγματος, γεγονός που οδήγησε στη βίαιη σύλληψη και φυλάκισή του στα μπουντρούμια της Ρόδου, όπου και πέθανε.
ΚΑΣΤΡΟ ΧΩΡΑΣ
Ξεκινάμε με την παρουσίαση του Κάστρου της Χώρας, γνωστό και ως Μεγάλο Κάστρο. Αυτό καταλαμβάνει την ευρεία κορυφή ενός ορεινού όγκου στα βόρεια του οικισμού της Χώρας. Τα ισχυρά τείχη του αγκαλιάζουν περιμετρικά τον χώρο του υψώματος, περικλείοντας στο εσωτερικό τους έκταση 30.000 τ.μ.
Το κάστρο πρωτοφτιάχτηκε στα χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας, πιθανόν κατά τον 11ο αιώνα, εξαιτίας των θαλάσσιων επιδρομών των Σελτζούκων Τούρκων. Κατά τη διάρκεια της Ιπποτοκρατίας πραγματοποιήθηκαν μεγάλες επεμβάσεις, οι οποίες άλλαξαν ριζικά την έκταση και τη μορφολογία του κάστρου, το οποίο στο εξής αποτέλεσε το οικιστικό κέντρο της Καλύμνου. Να σημειώσουμε ότι κανένας επίδοξος κατακτητής δεν κατάφερε ποτέ να το κατακτήσει με τη βία. Για το Κάστρο της Χώρας ταιριάζουν απόλυτα τα λόγια του ποιητή Γιώργου Αλεξανδρή:
«Το κάστρο που ορθώνεται έχει μεγάλα τείχη.
Τις πύλες έχει σφαλιστές και το φυλάνε δράκοι.
Το βλέπει η νύχτα χαίρεται, ο ήλιος καμαρώνει,
η πλάση παίρνει χρώματα, στολίζει και μαγεύει.
Πολέμαρχοι εστήθηκαν μπρος στα μεγάλα τείχη,
και ρίχνουν βέλη σύννεφα τ’ αρματωμένα πλήθη.
Στα βέλη μένει άπαρτο, μ’ αλαλαγμούς δεν πέφτει,
κοντάρια κι αν μουγκρίζουνε σπαθιά και αν σφυρίζουν.»
Πίσω από τις επάλξεις, που έχουν σχήμα διπλής χελιδονοουράς, υπάρχει κτιστός περιμετρικός διάδρομος που επέτρεπε την κυκλοφορία των υπερασπιστών πάνω στα τείχη. Κατ’ αποστάσεις, διαμορφώνονται στην οχύρωση προμαχώνες και πύργοι για την ενίσχυση της άμυνας. Στη νοτιοδυτική γωνία του κάστρου υπάρχει προμαχώνας με τέσσερις κανονιοθυρίδες, ο οποίος περιλαμβάνει την κύρια πύλη εισόδου. Μία ακόμη πύλη υπήρχε στο ανατολικό τείχος, η οποία όμως σήμερα είναι κλεισμένη με τοίχο.
Ο πυκνοδομημένος οικισμός του κάστρου υπολογίζεται ότι μπορούσε να φιλοξενήσει μέχρι 1000 κατοίκους. Τα σπίτια είναι κυρίως μικρών διαστάσεων, κτισμένα το καθένα σε επαφή με τα γειτονικά του και μερικά κολλητά στο τείχος. Υπάρχουν όμως και μεγαλύτερα σπίτια, τα οποία προφανώς ανήκαν σε εύπορους κατοίκους. Ένα μάλιστα από αυτά, στην κεντρική γειτονιά της καστροπολιτείας, ξεχωρίζει και πρέπει να αποτελούσε το ιπποτικό διοικητήριο. Κοντά σε αυτό έχουν κατασκευαστεί και δύο ιδιαίτερα μεγάλες δημόσιες υδατοδεξαμενές. Σε μία από αυτές μάλιστα ανακαλύψαμε, κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης και ανάδειξης του κάστρου την περίοδο 1999-2001, πολλά πήλινα σκεύη τα οποία χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι του οικισμού.
Μέσα στο κάστρο διατηρούνται σε καλή κατάσταση 10 συνολικά μικρά εκκλησάκια. Τα περισσότερα από αυτά φέρουν τοιχογραφικό διάκοσμο 18 ΚΛΙΚ. Υπήρχαν και δύο ελαιοτριβεία για την παραγωγή του ελαιολάδου της καστροπολιτείας. Το ένα ανήκε στη Μονή του Θεολόγου στην Πάτμο, που είχε κατοχυρωμένο με προνόμια το αποκλειστικό δικαίωμα κατασκευής και λειτουργίας ελαιοτριβείου στην Κάλυμνο. Από ελληνόγλωσσο ιπποτικό έγγραφο της Μονής της Πάτμου, της 19ης Οκτωβρίου 1502, πληροφορούμαστε ότι ο Ιππότης Γαβριήλ ντε Τζαπουνέττο, Καστελλάνος της Καλύμνου έφτιαξε ένα δεύτερο ελαιοτριβείο για τις ανάγκες της Χώρας, εννοώντας τον οικισμό του κάστρου. Η Μονή της Πάτμου αντέδρασε, στέλλοντας στην Κάλυμνο τον Μητροπολίτη Ιωακείμ από την Πάτμο, ο οποίος παρουσίασε έγγραφο του προηγουμένου Καστελλάνου της Καλύμνου Πέρο Τιταβύλα, με το οποίο αναγνώριζε το αποκλειστικό δικαίωμα της Μονής, όσον αφορά την ίδρυση και διαχείριση ελαιοτριβείου στην Κάλυμνο. Τελικά ο Τζαπουνέττο υποχώρησε στις απαιτήσεις της Μονής και με καλή διάθεση της παραχώρησε τη διαχείριση του ελαιοτριβείου, με αντάλλαγμα να μνημονεύεται το όνομά του από τους μοναχούς.
Από τα οικοδομήματα του Κάστρου της Χώρας, σε καλύτερη κατάσταση διατηρούνται δέκα μικρά εκκλησάκια. Αυτά αντιστοιχούσαν σε μικρούς μαχαλάδες – συνοικίες, στις οποίες ήταν χωρισμένος ο οικισμός. Όλα τα ναΰδρια είναι μονόχωρα, μικρών διαστάσεων και στεγασμένα με κτιστούς θόλους.
Στην εξωτερική επιφάνεια των τοίχων τους και πάνω από εισόδους και παράθυρα έχουν εντοιχιστεί διάφορα προχριστιανικά και κυρίως πρωτοβυζαντινά αρχιτεκτονικά μέλη, μεταφερμένα κυρίως από την περιοχή του αρχαίου Ιερού του Δαλίου Απόλλωνα και τις πρωτοβυζαντινές εκκλησίες του Χριστού της Ιερουσαλήμ και της Αγίας Σοφίας, που οικοδομήθηκαν στο χώρο του αρχαίου Ιερού.
Το εσωτερικό των οκτώ από τα δέκα ναΰδρια κοσμείται με βυζαντινής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες. Οι αγιογράφοι τους κινούνται στα πλαίσια της μεταβυζαντινής καλλιτεχνικής παράδοσης. Αξιοσημείωτο επίσης είναι το γεγονός της συχνής απεικόνισης έφιππων στρατιωτικών αγίων.
Οι τοιχογραφίες ανήκουν στο ίδιο εργαστήριο – σχολή, που έχει εργαστεί και σε άλλα εκκλησάκια της Καλύμνου. Έργα επίσης του ιδίου εργαστηρίου έχουν εντοπιστεί εκτός από την Κάλυμνο και σε εκκλησίες της Κω.
Η κατοίκηση στον χώρο του Κάστρου της Χώρας συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας (1523 – 1912). Με την πάροδο όμως του χρόνου και τη σταδιακή αύξηση του πληθυσμού, οι κάτοικοι αρχίζουν από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά να βγαίνουν απ’ αυτό και να χτίζουν σπίτια στις παρυφές του, στην περιοχή της Χώρας, μια και η πειρατεία είχε σχεδόν εκλείψει από τον αιγαιακό χώρο αυτή την εποχή. Ως πηγή μάλιστα έτοιμου οικοδομικού υλικού χρησίμεψαν και τα σπίτια του νότιου τμήματος του κάστρου, που γι’ αυτό το λόγο είναι εντελώς κατεστραμμένα.
ΚΑΣΤΡΟ ΧΡΥΣΟΧΕΡΙΑΣ
Το κάστρο αυτό είναι πολύ μικρό σε μέγεθος, με εμβαδόν μόλις 1.740 τ.μ., σύμφωνα με τις μετρήσεις του τοπογράφου Σάββα Δρόσου. Είναι κτισμένο πάνω σε έναν λόφο στρατηγικής σημασίας, με δυνατότητα πανοραμικής θέασης και εποπτείας τόσο της κοιλάδας, όσο και του θαλάσσιου χώρου μεταξύ Καλύμνου και Κω. Σε περίπτωση εμφάνισης εχθρικών πλοίων ειδοποιούσε τους κατοίκους, ώστε να καταφύγουν στον ασφαλή γι’ αυτούς χώρο του Κάστρου της Χώρας.
Το Κάστρο της Χρυσοχεριάς ήταν αυτό που δεχόταν τα πρώτα κύματα των τουρκικών επιδρομών, που έρχονταν από την παραθαλάσσια πλευρά της κοιλάδας της Πόθιας. Παράλληλα, πρέπει να λειτουργούσε και ως καταφύγιο των κατοίκων που δεν προλάβαιναν να φτάσουν έγκαιρα στο μεγάλο Κάστρο της Χώρας.
Τα τείχη διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση, ειδικά μετά τις εργασίες στερέωσης και συμπλήρωσης που έγιναν σε αυτά το 1995.
Στο εσωτερικό του κάστρου σώζεται από την εποχή των Ιπποτών μόνο ένα ορθογώνιο κτίσμα, το εσωτερικό του οποίου αποτελεί σήμερα υδατοδεξαμενή.
Μέσα στο κάστρο βρίσκονται δύο εκκλησάκια. Η Παναγιά η Χρυσοχεριά είναι κτισμένη στο μέσον του ανατολικού τείχους, ενσωματωμένη εν μέρει σε αυτό, γεγονός που αποδεικνύει ότι προϋπήρχε του κάστρου και οι Ιππότες την περιέλαβαν στην οχύρωση. Στο εσωτερικό της υπήρχε η εικόνα με την επωνυμία Παναγία η Αμόλυντος, του 1791, έργο του αγιογράφου Δημητρίου του Κρητός. Επειδή τα χέρια των μορφών ήταν καλυμμένα με φύλλο χαλκού χρυσίζουσας απόχρωσης, η εικόνα ονομάστηκε Χρυσοχεριά και έδωσε την ονομασία και στο κάστρο. Έξω από τα τείχη βρίσκονται δύο ακόμη εκκλησάκια της εποχής των Ιπποτών, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος και ο Άγιος Ιωάννης ο Κουτσοκέφαλος.
Στο ανατολικό τείχος του Κάστρου της Χρυσοχεριάς βρίσκονται εντοιχισμένα τρία συνολικά μαρμάρινα οικόσημα Ιπποτών διοικητών, του Fantino Quirini, του Aymar du Puy και του Jaume de la Geltru. Το πρώτο είναι του Quirini, ιδρυτή του κάστρου, ενώ τα άλλα δύο οικόσημα τοποθετήθηκαν στο ανατολικό τείχος εξαιτίας επισκευών που έγιναν επί της διοίκησης των Ιπποτών αυτών. Τα επιδιορθωμένα τμήματα ξεχωρίζουν λόγω της διαφοράς στην τειχοποιία τους.
ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΧΡΥΣΟΧΕΡΙΑΣ
Στα βορειοανατολικά του μεσαιωνικού Κάστρου της Χρυσοχεριάς βρίσκονται τρεις ανεμόμυλοι, τα θεμέλια από έναν τέταρτο, καθώς και μία υπόγεια κατασκευή, για τη φύλαξη σιτηρών. Η άμεση γειτνίασή τους με το κάστρο οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι πιθανότατα οι ανεμόμυλοι πιθανότατα ανήκαν στον Ιππότη-Διοικητή της Καλύμνου, αποφέροντας του τα έσοδα από το άλεσμα των δημητριακών.
Αρχικά ανήκαν στο Δήμο Καλυμνίων οι δύο ανεμόμυλοι. Στη συνέχεια εξαγοράστηκε και ο τρίτος επί της Δημαρχίας Γεωργίου Ρούσσου.
Στις αρχές του 2016 πραγματοποιήθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου συστηματικές εργασίες καθαρισμών των ανεμόμυλων και των προσκτισμάτων τους.
Το 2020-2021, με πρωτοβουλία του τότε Δημάρχου Καλυμνίων κ. Δημητρίου Διακομιχάλη, σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, εκπονήθηκε και εν συνεχεία εγκρίθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού, η μελέτη του αείμνηστου Αρχιτέκτονα Γεωργίου Σιδερή, για τη Συντήρηση, Αποκατάσταση και Επανάχρηση των Ανεμόμυλων της Χρυσοχεριάς. Σήμερα, βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες αποκατάστασης των ανεμόμυλων και των βοηθητικών χώρων τους. Από αυτούς, ο ένας θα αποκατασταθεί πλήρως, προκειμένου να επαναλειτουργήσει ως μονάδα άλεσης δημητριακών και παραγωγής αλεύρων, ενώ οι άλλοι δύο θα λειτουργήσουν ως εκθεσιακός χώρος και παραδοσιακό καφενείο. Οι εργασίες βρίσκονται σε εξέλιξη και προβλέπεται να ολοκληρωθούν μέσα στο έτος 2025, προσφέροντας στην Κάλυμνο έναν σπουδαίο χώρο πολιτισμού και ενδυνάμωσης της ιστορικής μνήμης.
Εδώ τελειώνει η παρουσίαση του βιβλίου. Σας ευχαριστώ για την παρουσία σα
