«Να σε φάνε τα ψάρια…» — Μια κατάρα, ένα αρχέγονο κάλεσμα της θάλασσας
Η φράση «Να σε φάνε τα ψάρια» μπορεί να ακούγεται, σε πρώτη ανάγνωση, σαν μια καθημερινή λαϊκή κατάρα, βγαλμένη από τα χείλη αγανακτισμένων νησιωτών. Όμως, ο Γιάννης Αντ. Χειλάς μάς οδηγεί σε ένα ταξίδι πολύ βαθύτερο — ένα ταξίδι στην αρχαία ελληνική σκέψη, στον μύθο, στην ομηρική παράδοση, στη θρησκευτικότητα και στο συλλογικό υποσυνείδητο των θαλασσινών λαών. Από τον οργισμένο Αχιλλέα και τους κιθαρωδούς της αρχαιότητας, ως την Καλυμνιά μάνα του σφουγγαρά, η θαλάσσια κατάρα λειτουργεί ως ένα διαχρονικό ξέσπασμα απόγνωσης, φόβου, αλλά και ηθικής κρίσης.
Το παρόν άρθρο επιχειρεί να φωτίσει όχι μόνο τη γλωσσική, αλλά και την πολιτισμική, ιστορική και ψυχολογική διαδρομή αυτής της φράσης, μέσα από κείμενα της Οδύσσειας, των Ορφικών, αλλά και μαρτυρίες σφουγγαράδων του 20ού αιώνα. Ένα κείμενο που μας καλεί να ξαναδούμε τη βαθιά μας σχέση με τη θάλασσα — όχι μόνο ως πηγή ζωής και βιοπορισμού, αλλά και ως σκηνή τραγωδίας, κάθαρσης και μεταφυσικού τρόμου.
Μια μελέτη-μνημόσυνο, αφιερωμένη σε όσους χάθηκαν στα κύματα και… τους έφαγαν τα ψάρια.
Παραθέτουμε παρακάτω το άρθρο του Γιάννη Χειλά:
«Που να σε φάνε τα ψάρια…»
Μια θαλασσινή κατάρα, από τον καιρό του Ομήρου, μέχρι… τις μέρες μας.
Σκληρός ο πνιγμός του ναυαγού στα μανιασμένα κύματα, μες στα φουρτουνιασμένα πέλαγα και το κατακρεούργημά του στις κακοτράχαλες, απόκρημνες και θαλασσοδαρμένες ακτές. Κι η άμοιρη μοίρα των κολασμένων της θάλασσας, να τους φάνε τα ψάρια… που γίνεται, διαχρονικά, βαριά θαλασσινή κατάρα «Να σε φάνε τα ψάρια»!
Αντίστοιχη θαλασσινή κατάρα εκφράζεται και για τους σφουγγαράδες, που βουτούν σε μαύρα κι άπατα νερά ανοιχτής θάλασσας, σε άγρια κι τρομακτικά κοφτά νερά με τρομερές σπηλιάδες και αντιμετωπίζουν τον μεγάλο κίνδυνο να κατασπαραχθούν από σκυλόψαρα ή άλλα θεριόψαρα.
Η αγανάκτηση που νιώθει η Καλυμνιά γυναίκα του σφουγγαρά, για τη σπάταλη ζωή και τα γλεντοκόπια του άντρα της, που άφηνε την οικογένεια στο έλεος του Θεού, την κάνει να βαρυγκωμά και να τον καταριέται:
= «Βιολί το βιολί, ήφαες ούλο το μαΐ (τις προκαταβολές που πήρες για τη δούλεψή σου), κόφτες (πήγαινε στο σφουγγάρι) και να σε φάει το Ψάρι (σκυλόψαρο )της Κρήτης!» ( δίστιχο από τον Ν.Β, γιο σκασμένου σφουγγαρά)
Ποιος θα φανταζόταν όμως, πως η ίδια βαριά κατάρα : «Να σε φάνε τα ψάρια», θα εκστομιζόταν, από το πρωτοπαλίκαρο των Αχαιών τον Αχιλλέα, πάνω στον άγριο θυμό του, για τον σκοτωμό του επιστήθιου φίλου του του Πάτροκλου ;
Ο Λυκάονας, γιος του Πρίαμου, καλονεθρεμμένος της μάνας του καμάρι, γονατιστός εκλιπαρεί τον οργισμένο Αχιλλέα να τον σπλαχνιστεί, να δείξει έλεος και να του χαρίσει τη ζωή, επικαλούμενος τη μνήμη της ευγενικής μορφής του επιστήθιου φίλου του Πατρόκλου, αλλά και υποσχόμενος ότι θα του δοθούν πλούσια λύτρα.
Ιλιάδα Φ΄35- 127
Ασυγκίνητος από τα παρακάλια του Λυκάονα ο Αχιλλέας, βγάζει το σπαθί του και τον σκοτώνει μπήγοντάς το πάνω από την κλείδα κοντά στο σβέρκο και αρπάζοντάς τον από το πόδι τον πετά στα βουερά και ορμητικά νερά του ποταμού Σκάμανδρου, με φοβερό θυμό που εκφράζεται ως κατάρα, να τον κουβαλήσουν – παρασύρουν τα ρέματα – οι δύνες του ποταμού στη θάλασσα για «να τον φάνε τα ψάρια».
« Τώρα σύρε αυτού με τα ψάρια, που απ’ την πληγή σου γύρω θα γλείφουν ανέσπλαχνα κι ακήδευτος θα μένεις, ούτε η δύσμοιρη μάνα σου θα σε μοιρολογήσει ξοδιάζοντάς σε γοερά, βάζοντάς σε σε φέρετρο, αλλά κάποιο μεγαλόψαρο πηδώντας μέσα από το κύμα θ’ ορμήξει κάτω απ’ τ’ ανατριχιασμένο νερό να κατασπαράξει τις άσπρες παχιές σου σάρκες. »
Ιλιάδα Φ. στιχ. 122 -127
( Η ερμηνευτική απόδοση έγινε σε συγκερασμό των μεταφράσεων Όλγας Κακριδή και Ν. Καζαντζάκη – Γ. Κακριδή.)
Αυτή η έκπληξη που νιώθει ο καθένας από τα παραπάνω, πιστεύω ότι θα πρέπει να διαλευκανθεί, πώς αυτή η βαριά θαλασσινή κατάρα «να σε φάνε τα ψάρια» βγήκε από τα (ε)σώψυχα του Θεσσαλού Αχιλλέα, ώστε να μείνουμε «έκθαμβοι» πια, με ξεκάθαρο φωτισμένο νου, χωρίς το θολό, το θαμπό και ομιχλώδες τοπίο, που από την πρώτη εντύπωση μπορεί να δημιουργήθηκε.
Είναι γνωστό από τα Ομηρικά Έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, πως τα Δωδεκάνησα (Κάρπαθος, Ρόδος, Νίσυρος Κως, Καλύδναι νήσοι) (Ιλ. Β, 653 -680) «εστιχόοντο» – συμμετείχαν, από κοινού, στον Τρωικό πόλεμο με τους άλλους Πανέλληνες, ως κοινό Έθνος των Ελλήνων. Ίδια γενιά – ίδιο αίμα, ίδια θρησκεία, ίδια γλώσσα, και ίδια πολιτισμικά στοιχεία. Εκεί στην Τροία έσμιξαν και σμίλευσαν, σε κοινό αγώνα, την κοινή Εθνική συνείδηση!
Ο Όμηρος γράφει επίσης και για τα σφουγγάρια και τους βουτηχτάδες «κυβιστητήρες και αρνευτήρες», ( Ιλ. Π 745 – 749 και Ιλ. Μ 385) που επιδέξια, όπως ακριβώς οι σύγχρονοι Καλύδνιοι, βουτούσαν από ψηλό καΐκι σε βαθιά κι άπατα νερά κι ας ήταν και φουρτούνα και ήτα ικανοί να βγάλουν τόσα θαλασσινά που να χορτάσει η Τροία και ότι μ’ αυτό το έργο του σφουγγαρά, ασχολούνται κυρίως οι κάτοικοι των άγονων νησιών.
Ξεχνάμε όμως, ότι ως γνήσιοι απόγονοι των Ελλήνων, ζούμε για αιώνες στα «Ομηρικά ακρογιάλια», βιώνουμε στην καθημερινότητά μας τον Ομηρικό πολιτισμό και πως οι «Γαλάζιες των Ελλήνων Φυλές», (Μαυροθαλασσίτες, από τον Εύξεινο Πόντο, Ασπροθαλασσίτες – Αιγαιοπελαγίτες, Κάρες, – σ’ αυτούς ανήκουν οι Καλύδνιοι- Κίλικες, Παμφιλείς, Αιολείς, Δωριείς, Ίωνες κ.α) μ’ ένα «γαλάζιο υνί» (Ελύτης) όργωναν τη χέρσα γη και την έκαναν ν’ ανθίσει και μ’ ένα «τιμόνι» αρμένιζαν τη απεραντοσύνη της θάλασσας και μεγαλούργησαν σε έργα πολιτισμού, επιστήμης, τέχνης, φιλοσοφίας και έδωσαν τα φώτα τους στην οικούμενη; Κοινή η μοίρα των Ελλήνων!
***
Μελετώντας την αρχαία ελληνική γραμματολογία, (αρχαία κείμενα αλλά και εικονογραφία σε αγγεία, σε ψηφιδωτά και σε γκραβούρες – χαλκογραφίες κ.α.) διαπιστώνουμε ότι το πέταγμα ταξιδιωτών στη θάλασσα, μεσοπέλαγα, από πλοίο ταξιδιάρικο με σκοπό τον πνιγμό και το φάγωμα – κατασπαραγμό από τα ψάρια, γινόταν είτε για να τους ληστέψουν (πειρατεία), όπως έγινε με τον κιθαρωδό Αρίωνα και το Θεό Διόνυσο είτε ως σκληρή τιμωρία – κάθαρση γι αυτούς που παραβήκαν τους ηθικούς νόμους και κουβαλούσαν πάνω τους τη βαριά ενοχή – κατάρα των άνομων πράξεών τους ή την κακοτυχιά – γρουσουζιά, κυνηγημένοι απ’ τις φρικτές Ερινύες που ζητούσαν εκδίκηση. Εθεωρούντο οι αίτιοι των όποιων συμφορών – κακοτυχιών συναντούσαν στα επικίνδυνα και πολύμηνα για την εποχή εκείνη θαλασσινά ταξίδια. « Να πεταχτεί το μίασμα στη θάλασσα, να κατασπαραχθεί από τα ψάρια, για να γλυτώσουν πλοίο, πλήρωμα και συνταξιδιώτες!»
***
«Πολλά δε μερμήριζον ενί φρενί πευκαλίμησιν
ή μιν αποφθίωσιν και ιχθύσι κύρμα βάλωσιν
αινολέχην Μήδεια, αποστρέψωσι δ’ Εριννύν. »
Ορφικά – Αργοναυτικά 1173-75
Πολλά δε συλλογιζόταν μες στο συνετό μυαλό τους (οι Αργοναύτες)
να σκοτώσουν και να ρίξουν λεία στα ψάρια τη Μήδεια,
που με τους ολέθριους έρωτές της ήταν μίασμα
κι έτσι ν’ απομακρύνουν την Ερινύα
Μεταφρ. Φιλολογική ομάδα « Κάκτου»
Οργισμένοι – αγανακτισμένοι οι Αργοναύτες με την Μήδεια, εξαιτίας της οποίας περνούν τόσα δεινά – ακόμα και τον καταποντισμό αντιμετωπίζουν στο υπερπόντιο θαλασσοπάλεμά τους – λογαριάζουν να την σκοτώσουν και να την πετάξουν στη θάλασσα, να την φάνε τα ψάρια. Οι ολέθριοι έρωτές της, η συμμετοχή της στο ανοσιούργημα της δολοφονίας του αδερφού της ΄Αψυρτου, προκαλούν τη θεία οργή και η Ερινύα θα πρέπει ν’ απομακρυνθεί από την Αργώ.
***
Στην Ομήρου Οδύσσεια έχουμε και την περίπτωση της Φοινικιώτισσας δούλας, που έκλεψε θησαυρούς απ’ τον αφέντη βασιλιά της, απήγαγε και το μικρό βασιλόπουλο Εύμαιο ( τον γνωστό χοιροβοσκό του Οδυσσέα ) να σαϊτεύεται και να σκοτώνεται από τη θεά Άρτεμη και κατόπι να ρίχνεται στη θάλασσα απ’ τους συνεργούς της κλέφτες Φοινικιώτες εμπόρους, οι οποίοι τον πούλησαν στον βασιλιά Λαέρτη, τον πατέρα του Οδυσσέα..
« Και την μεν φώκησι και ιχθύσι κύρμα γενέσθαι έκβαλον…» Οδ. Ο 480
« Στην θάλασσα την πέταξαν για να την φάνε τα ψάρια και οι φώκιες. »
Ερμηνευτική απόδοση : Ι. Χειλάς
Εδώ η καταδίκη – τιμωρία της γίνεται πιο σκληρή, χωρίς έλεος. Κι αν ακόμα, ριγμένη μες στη θάλασσα, γλυτώσει από το φάγωμα των ψαριών και τ’ άψυχο κορμί της εκβραστεί σε κάποια ερημική ακτή, να κατασπαραχθεί από τις αιμοβόρες (σαρκοφάγες) φώκιες, που βγαίνουν να λιαστούν. Δηλαδή οπωσδήποτε να τη φάνε τα ψάρια!
Για το φάγωμα από (αι)μοβόρες φώκιες, εκβρασμένων θαλασσοπνιγμένων πτωμάτων σε παραλίες, υπάρχουν μαρτυρίες Καλύμνιων ψαράδων, που στα χρόνια του πολέμου είδαν σε ερημικά ακρογιάλια φώκιες να κατασπαράζουν, ξεμερδίζοντας πτώματα άμοιρων πνιγμένων -ναυαγών στρατιωτών που τα εξέβρασε το κύμα.
***
Ας μη παραλείψουνε όμως και τον Προφήτη Ιωνά, ο οποίος πετάχτηκε στη θάλασσα από το πλήρωμα του πλεούμενου που τον μετέφερε, ως μίασμα (παράκουσε το θέλημα του Θεού ) γιατί θεωρήθηκε ο αίτιος για τη φοβερή τρικυμία που ξεσηκώθηκε και κινδύνεψαν να πνιγούν. Βέβαια ο Ιωνάς, με τη θεία παρέμβαση, σώθηκε από την τριήμερη παραμονή του στο στόμα του κήτους που τον κατάπιε, αφού μετανόησε για την ανυπακοή του στις εντολές του Θεού.
***
Τέλος, πόσους και πόσους θαλασσοπνιγμένους σφουγγαράδες μας, αλάργα απ’ την πατρίδα κι απ’ τους δικούς τους, δεν τους έφαγε το μαύρο κύμα, τους έφαγαν τα ψάρια και τους κατασπάραξαν τα θεριά – τα σκυλόψαρα:
«Ον που δήλε φίλον και πατρίδος Άδης
ηέ που εν πόντω φάγον ιχθύες»
Οδ. ο’ 290-291
——————————————————
« τον γ’ εν πόντω φάγον ιχθύες, οστέα δ’ αυτού
κείται επ’ ηπείρου ψαμάνθω ειλυμένα πολλή.
ως δ’ ο μεν ενθ’ απόλωλε, φίλοισι δε κηρέ’ οπίσσω
πάσιν, εμοί δε μάλιστα, τετεύχασται.»
Οδ. Ξ ΄135-13
ή «σκασμένους» απ’ τη νόσο των δυτών, δεν αναγκάστηκαν οι σύντοφοί τους (ομόστολοι) να τους πετάξουν στη θάλασσα «σαβουρωμένους» (μες σε τσουβάλι με σαβούρα), και δεν τους έφαγαν τα ψάρια στα πέλαγα κι η άμμος σωρός στις άκρες του γιαλού τα κόκκαλά τους χώνει… ΄Ετσι χάθηκαν και σ’ όλους τους δικούς τους πίκρες άφησαν πίσω τους… !
Μες στην αχλή του μύθου, των θρύλων και το ιστορικό αρμένισμα της Φυλής μας, ως τις μέρες μας, διαπιστώνεται ότι εκφράζεται η ίδια κατάρα: « Να σε φάνε τα ψάρια…», μαζί με την παρόμοιά της «Να σε φάει το Ψάρι» (το σκυλόψαρο), που απευθύνεται σ’ αυτούς που βουτάνε, τα ίδια ακριβώς ανθρώπινα συναισθήματα, οι ίδιες δοξασίες, το ίδιο σκηνικό της τραγωδίας, με την κάθαρση της στα Ελληνικά Αρχιπελάγη, ενός λαού με κοινή «Καταγωγή, Γλώσσα και Πνεύμα»· το Ελληνικό Πνεύμα!
Το παρόν δοκίμιο, ας το αφιερώσουμε ευλαβικά, ως Μνημόσυνο, στους ψαροφαγωμένους και θαλασσοπνιγμένους ναυτικούς, με την ευχή νά ‘ βρει ανάπαυση η ψυχή τους!
.
Υ.Γ Το υλικό αυτής της έρευνας, , άρχισε να συγκεντρώνεται και να εμπλουτίζεται, από το 2007……
Κάλυμνος, 2025
Γιάννης Αντ. Χειλάς