Το παρόν άρθρο του Γιάννη Αντ. Χειλά, Δασκάλου και Υπευθύνου του Ναυτικού Μουσείου των Σφουγγαράδων Καλύμνου, αποτελεί μια σπάνια και εξαιρετικά τεκμηριωμένη ιστορική έρευνα, που μας μεταφέρει στα ταραχώδη νερά του Αιγαίου τον 1ο αιώνα π.Χ. Με αριστοτεχνική αφήγηση και βαθιά γνώση της Ιστορίας, ο συγγραφέας αναβιώνει ένα γεγονός που συνδέει άρρηκτα το μικρό νησί Φαρμάκω (Φαρμακονήσι) με μία από τις σημαντικότερες μορφές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: τον Ιούλιο Καίσαρα.
Η σύλληψη και ομηρία του Καίσαρα από τους Κίλικες πειρατές, η απρόβλεπτη και τολμηρή στάση του απέναντί τους, αλλά και η εκδίκηση που ακολούθησε, δεν αποτελούν μόνο μια συναρπαστική ιστορία επιβίωσης και εξουσίας. Είναι και μια μαρτυρία για τη στρατηγική σημασία του Αιγαίου, την αδιάκοπη παρουσία της πειρατείας και τη γεωπολιτική αξία των νησιών μας, όπως αποτυπώνεται μέχρι και τις μέρες μας.
Με γλαφυρότητα, σπάνιες ιστορικές αναφορές και βιωματικές μαρτυρίες, το άρθρο αυτό ξεπερνά τα όρια μιας απλής αφήγησης. Αναδεικνύει την άρρηκτη σύνδεση της Δωδεκανήσου με την παγκόσμια Ιστορία, ενώ παράλληλα διατηρεί ζωντανές τις μνήμες και τις αφηγήσεις των ανθρώπων που έζησαν και αγάπησαν αυτά τα νερά.
Ένα μοναδικό κείμενο που αξίζει να διαβαστεί με προσοχή, τόσο από λάτρεις της Ιστορίας όσο και από όσους επιθυμούν να κατανοήσουν βαθύτερα την κληρονομιά του τόπου μας.
Παραθέτουμε το εξαιρετικό άρθρο του συνεργάτη μας στο Kalymnos News Γιάννη Χειλά
ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΤ. ΧΕΙΛΑΣ*
Η σύλληψη και ομηρία του Ιούλιου Καίσαρα από πειρατές στο νησί Φαρμάκω (Φαρμακονήσι)-( 74 π.Χ.)
Στην παραπάνω γκραβούρα (σχέδιο που χαράσσεται σε μεταλλική πλάκα και μετά τυπώνεται με μελάνι σε χαρτί) απεικονίζεται ένα ιστορικό γεγονός που έγινε στα δικά μας νερά, (ανάμεσα Καλύμνου – Λέρου – Λειψών) στο γνωστό μας νησί, το Φαρμακονήσι. Καταγράφηκε από τον Πλούταρχο ( φιλόσοφος, ιστορικός, , βιογράφος, συγγραφέας ,γεννημένος στη μικρή πόλη της Χαιρώνειας, στη Βοιωτία, ) και αναφέρεται στη σύλληψη του Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος υπήρξε, σημαντικός πολιτικός της Ρωμαϊκής κοινωνίας, αξιόλογος συγγραφέας της λατινικής ιστοριογραφίας και τέλος στρατηγός και ξακουστός Ρωμαίος αυτοκράτορας.
Κατά τα γραφόμενα, αλλά και από φήμες, ο Ιούλιος Καίσαρας, το 74 π.Χ. νεαρός σε ηλικία 26 χρόνων, αποφασίζει να μεταβεί στη Ρόδο για να παρακολουθήσει μαθήματα, στην εκεί «ονομαστή» Φιλοσοφική και Ρητορική σχολή του Απολλώνιου Μόλωνα, όπως έκανε και ο άλλος σπουδαίος Ρωμαίος ρήτορας ο Κικέρων.
Στη διάρκεια όμως του ταξιδιού συνελήφθη και αιχμαλωτίστηκε στο νησί Φαρμακούσα – Φαρμακονήσι – Φαρμάκω από τους τρομερούς Κίλικες πειρατές οι οποίοι λυμαίνονταν το Αιγαίο. Αυτοί, με καταγωγή από την Κιλικία (περιοχή της Μ. Ασίας απέναντι από την Κύπρο, στα σύνορα Συρίας – Λιβάνου – Φοινίκης) είχαν ορμητήριο μικρά ερημονήσια, όπως τη Φαρμάκω, κ.α. συλλάμβαναν πλοία εμπορικά που αρμένιζαν στα παραπλήσια Μικρασιατικά παράλια, έκλεβαν το φορτίο, σκότωναν τα πληρώματα, συλλάμβαναν τους τυχόν επιβαίνοντες ταξιδιώτες, τους πουλούσαν στα σκλαβοπάζαρα η τους αιχμαλώτιζαν για να ζητήσουν λύτρα.
Αυτό συνέβη και με το πλοίο που ταξίδευε ο Ιούλιος Καίσαρας, αρμενίζοντας προς τη Ρόδο. Οι πειρατές αφού κρέμασαν στα ικρία – αντένες του πλοίου τα πληρώματα – φαίνονται στην γκραβούρα – κράτησαν αιχμάλωτο τον Ιούλιο Καίσαρα και αποφάσισαν να ζητήσουν λύτρα είκοσι τάλαντα. Εκείνος όμως τους «περιγέλασε» λέγοντάς τους πως αξίζει περισσότερα και προσφέρθηκε να τους δώσει πενήντα τάλαντα, αρκεί να μην τον πειράξουν!
Μέχρι να γίνουν οι διαπραγματεύσεις και να μαζευτούν τα λύτρα από τις Ρωμαϊκές αρχές της Μιλήτου (αρχαία Ελληνική αποικία της Ιωνίας)), στην δικαιοδοσία της οποίας ανήκε τότε η Φαρμακούσα, (αρχαία ονομασία) καθώς και οι γύρω μικροβραχονησίδες, οι πειρατές κράτησαν αιχμάλωτο τον Ιούλιο Καίσαρα και τον … «φιλοξένησαν» πάνω στο νησί τριάντα οκτώ μέρες.
Σαν πληρώθηκαν τα λύτρα, οι πειρατές απελευθέρωσαν τον Καίσαρα, ο οποίος τους «αποχαιρέτησε, αστειευόμενος», με την υπόσχεση ότι θα τους συλλάβει και θα τους σταυρώσει. Και κράτησε την υπόσχεσή του. Σαν πήγε στην Μίλητο, οργάνωσε στόλο και συνέλαβε όλους τους πειρατές, τους έστειλε δέσμιους στην Πέργαμο και εκεί τους σταύρωσαν. Την πρακτική της τιμωρίας των ληστών με την ατιμωτική σταύρωση από τους Ρωμαίους, θα την συναντήσουμε και στον Γολγοθά (σταύρωση Ι. Χριστού με τους δύο ληστές) μετά από εξήντα χρόνια. ‘Ετσι η Φαρμακούσα – το Φαρμακονήσι – η Φαρμάκω , το μικρό αυτό νησί της Δωδεκανήσου μπήκε στην ιστορία και συνέδεσε το όνομά του με τη μεγάλη μορφή της Ιστορίας τον Ιούλιο Καίσαρα, αυτοκράτορα της κραταιάς Ρώμης.
Το Φαρμακονήσι όμως παρέμεινε και παραμένει μέχρι σήμερα, στη γεωπολιτική σκακιέρα, λόγω της σπουδαίας γεωγραφικής θέσης του. Από τα υψώματά του ελέγχονται όλες οι κινήσεις του διάπλου πλοίων και άλλων στρατιωτικών κινήσεων, γι αυτό και φρουρείται από τις ένοπλες δυνάμεις της Χώρας μας, συμβάλλοντας με αποφασιστικότητα σε κάθε ενέργεια αποτροπής εχθρικών επιβουλών.
***
Πιστεύω πως θα πρέπει να σχολιαστεί, ένα αξιοπρόσεκτο στοιχείο από την παραπάνω απεικόνιση στην γκραβούρα, της σύλληψης του Καίσαρα, όπως είναι το ακρόπρωρο του πλοίου των πειρατών, όπου στη πλώρη του έχει κεφάλι δράκου, το οποίο είναι σύμβολο δύναμης και … «θράσους», όπως ακριβώς ο «δράκος» που αναφέρεται στον ψαλμό του Δαυίδ (103, 25 – 26) :
«Αυτή η θάλασσα η μεγάλη και ευρύχωρη με την απεραντοσύνη της, εκεί ζουν ερπετά και ψάρια αναρίθμητα, πλοία την αρμενίζουν προς όλα τα πέλαγά της κι ο δράκος που Εσύ έπλασες Κύριε, με την δύναμή του δεν την λογαριάζει, δεν την υπολογίζει και την εμπαίζει»
Λεπτομέρεια από το χάρτη του Μπατίστα Avieze, στη βιβλιοθήκη της Ιατρικής Σχολής στο Μονπελιέ. Στους παλιούς ναυτικούς χάρτες απεικόνιζαν τους κινδύνους της θάλασσας (ρεύματα, δύνες, κακοπέρατα στενά περάσματα, κακοτράχαλες ακτές κ.α. ) με τερατώδη σύμβολα, όπως τα φίδια που βγήκαν από την θάλασσα και έπνιξαν το μάντη Λαοκόωντα και τα παιδιά του, γιατί προειδοποίησε τους Τρώες να μην βάλουν στο κάστρο τους τον Δούρειο ίππο, δράκοντες και άλλα σχετικά φοβερά θηρία όπως την Σκύλλα και τη Χάρυβδη, που βούλιαζαν πλεούμενα, κατάπιναν ναυτικούς κ.α.
Πηγή: Παγκόσμιος Γεωγραφικός Άτλας, τόμος Γ΄, «Η Κατάκτηση της Γης από τον Άνθρωπο» ΠΑΠΥΡΟΣ – FRATELLI FABBRI – MILANO EDITORI (1968)
***
Η παρουσία πειρατών στην περιοχή και οι δραστηριότητές τους, έγινε αφορμή να δημιουργηθούν πλήθος από ιστορίες για τα κατορθώματά τους και πολύ περισσότερο για την ύπαρξη κρυμμένων θησαυρών από τα λάφυρα που αποκόμιζαν. Πολλοί έψαχναν με μανία να τους ανακαλύψουν, να βρουν το «μάλι», σκάβοντας παντού, , αλλά και κάποιοι, όλως τυχαία, κάτι… εύρισκαν.
Στην προσπάθειά μου να μάθω, από ανθρώπους που πήγαιναν τακτικά στο Φαρμακονήσι, για να ψαρέψουν ή είχαν σχέση με τους Καλύμνιους βοσκούς, που μέχρι και σήμερα έχουν τα ζώα τους στο νησί, πληροφορήθηκα πως τέτοιες ιστορίες για τους πειρατές και τους κρυμμένους θησαυρούς τους, έλεγαν οι πολύ παλιοί γέροι, οι «προπαπφούες» τους. Μια τέτοια μου διηγήθηκε φίλος, που γεννήθηκε και έζησε στα Σκάλια:
«Ένα βοσκαρούι, από τους βοσκούς που ζούσαν ση Φαρμάκω, στην προσπάθειά του να «ξελακχώσει» – να λαλήσει μια κατσίκα, ξαφνικά την έχασε μες στους πυκνούς σκέδρους. Παραμέρισε τα κλατζιά και βρέθηκε σε μια κρύπτη που κατέβαινες κάτω με μικρά σκαλούνια. Τελικά βρέθηκε σε ένα μικρό σπηλιάι, ότι που χωρούσε άνθρωπο. Εκεί στα ριζά είδε κάτι μικρά πήλινα κιούπια. ‘Ανοιξε ένα και θάμπωσαν τα μάτια του από τα μαλαματικά. Πήρε λίγα και τά ‘δειξε στον κύρη του. Την άλλη μέρα πήγαν «κρυφά» από τους άλλους στο μέρος που το βοσκαρούι είχε βρει τον «θησαυρό των πειρατών». ‘Εφαγαν τον κόσμο, ξεπάτωσαν κλατζιά, ένα γύρω, πουθενά το σπηλιάι. Πάει και πάει το μάλι! Έμεινε μόνο η έμορφη ιστορία να την λένε οι γέροντες στο καφενεδάκι, με το δροσερό νερό να κελαρύζει από τη ρίζα του αιωνόβιου Πλάτανου, πάνω στα Σκάλια»
***
Γνωστή η Φαρμάκω στους βουτηχτάδες, στους διχτυάρηδες και περισσότερο στους (α)χταπολογάδες των γύρω νησιών, για τα πολλά και μεγάλα χταπόδια που είχε στα γύρων νερά της. Έπιαναν χταπόδια ως και δέκα και.. βάλε κιλά. Πού να τα κοπανίσεις και να τα τρίψεις; Πολλοί «αχταπολοάες» από την Κάλυμνο, τακτικά, όποτε οι καιροί το επέτρεπαν, πήγαιναν, αν και λίγο μακριά για τις βάρκες τους, και γύριζαν κατάφορτοι· γκαζοτενεκέδες χταπόδια! Είχα την βιωματική εμπειρία να κοπανίσω κάμποσα κιλά απ’ αυτά, αφού τα περισσότερα τ΄ αγόραζαν για το καφενείο μας ο παππούς και ο Θείος μου ο Μιχάλης Καμπουράκης. Εκεί έκαναν και ξωμονές για μέρες και όσα χταπόδια έπιαναν τα έλιαζαν για να στεγνώσουν. Ξερά τα έκαναν «μπάλες», που οι ψαρομανάβηδες τα έστελναν στις αγορές του Πειραιά και της Κρήτης.
Πολλές και οι ιστορίες απ’ αυτούς για τη Φαρμάκω, για τα διάσπαρτα παμπάλαια κτίσματα, το μοναστηράκι του Αγίου Γεωργίου όπου ανέβαιναν ν’ ανάψουν τα καντήλια του, σαν το νησί ερήμωσε γιατί έφυγαν και οι τελευταίοι βοσκοί του (1974) αλλά και για τους πειρατές που βολόδερναν εκεί γύρω και είχαν εκεί το ορμητήριό τους.
Η πιο ενδιαφέρουσα και πραγματική ιστορία ήταν αυτή που απεικονίζεται στον παραπάνω πίνακα. Είναι το γεγονός που στα νερά της Φαρμάκω, ό αχταπολογάς – γυαλάς Νικόλας Κ, Σπανός ανεβάζοντας από το θαλάμι του ένα μεγαλούτσικο χταπόδι, είδε κολλημένα στα βυζιά – πλοκάμια του παλιά νομίσματα. Ξαναγυαλεύει το βυθό και διακρίνει γύρω από το θολάμι του χταποδιού, που ήταν μια «αρχαία λαήνα» – αμφορέας, σωρό να γυαλίζουν νομίσματα. Τα νερά ήταν ρηχά για βουτιά. Με τη βοήθεια του κουπά του καταφέρνουν να μαζέψουν όσα μπορούσαν. Δεν τα χάλασαν στο μοιρασιά. Ο καθένας το μερδικό του! Μ’ αυτά ο απλοϊκός ψαράς τακτοποίησε την οικογένειά του. Σπούδασε τον γιό του Κωνσταντίνο, γιατρό (είναι ο πατέρας των εκλεκτών φίλων Καλύμνιων γιατρών Νικόλα και Ιερόθεου Σπανού) και έκτισε και το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στον Κάβο της Χαλής, όπου πλήθος πιστών ιδίως ναυτικών το επισκέπτεται και τιμά την εορτή του προστάτη τους!
Πιστεύω ότι σ’ αυτό το κεφάλαιο για το Φαρμακονήσι, καταγράφηκαν σημαντικά ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία, που μαρτυρούν, αναμφισβήτητα, την αρχέγονη Αιγαιοπελαγίτικη και Ελληνική ταυτότητα του ακριτικού μας νησιού!
Κάλυμνος , Μήνας Μάρτης του 2025
Γιάννης Αντ. Χειλάς
Δάσκαλος, Υπεύθυνος του Ν. Μουσείου των Σφουγγαράδων